اندیشۀ اتحاد اسلام و احیای صنعت نساجی مسلمانان قفقاز جنوبی مطالعۀ موردی: کارنامۀ اقتصادی حاج زین‏العابدین تقی‏ اف

Abstract

اندیشۀ اتحاد اسلام در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در سرتاسر سرزمین‏های اسلامی به‌ویژه ایران، عثمانی و قفقاز ترویج یافت و طرفداران زیادی پیدا کرد. مسلمانان قفقاز جنوبی به‌دلیل تابعیت یک دولت استعمارگر مسیحی (روسیه تزاری) و نزاع با یک قومیت همسایۀ مسیحی (ارامنه) بیش از سایر مسلمانان بر هویت اسلامی خود و لزوم اتحاد اسلامی آگاه شدند. به این ترتیب، بخش شایان توجهی از نخبگانشان از جمله شخصیت برجستۀ اقتصادی حاج زین‌العابدین تقی‌یف تاجر بادکوبه‏ای در شمار طرفداران و منادیان این اندیشه قرار گرفتند. از نمودهای اقتصادی اندیشۀ اتحاد اسلام در نزد مسلمانان قفقاز جنوبی احیای انواع صنایع و در رأس آن صنعت نساجی توسط تقی‌یف بود. این نوشتار در نظر دارد با استفاده از منابع تاریخی و آرشیوی و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، صنعت نساجی مسلمان‏نشین‎های قفقاز جنوبی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در قالب حیات اقتصادی حاج زین‏العابدین تقی‏یف را بررسی کند و در پی پاسخ به این پرسش اساسی برآید که اندیشۀ اتحاد اسلام چه ‌‌تأثیری بر گسترش صنایع نساجی در مسلمان‎نشین‎های قفقاز جنوبی داشت؟ یافته‌های این نوشتار نشان می‌دهد که تقی‏یف با الهام از اندیشۀ اتحاد اسلام در عرصۀ صنایع نساجی، رقابت آگاهانه و هدفمندی را با سرمایه‏داران قدرتمند و پرنفوذ روس و ارمنی آغاز کرد. او ضمن هم‌سویی با شرکت اسلامیۀ اصفهان، هدف‌های بزرگی چون اشتغال‎زایی برای مسلمانان سرتاسر روسیه و ایران و ترویج فرهنگ استفاده از کالاهای وطنی (اسلامی) را دنبال کرد. او بخشی از آرمان‏های اقتصادی اندیشۀ اتحاد اسلام را در راستای جبران عقب‌ماندگی اقتصادی مسلمانان محقق ساخت.