افول خردگرایی و عدم گسست از مبانی، دلیل عقب‌ماندگی ایران؟ بررسی و نقد نظریه جواد طباطبایی

Abstract

مقاله­ حاضر با ارائه یک نظام دسته­بندی از نظریات بر اساس تقابل­های دوگانه سوسوری، نظریه «انحطاط ایران» جواد طباطبایی را بررسی و نقد می­کند. بر اساس این دسته­بندی، ابتدا ملت از دولت، سپس عوامل درونی از بیرونی و آن‌گاه رویکرد ذهنی از عینی تفکیک می­شوند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی نشان می­دهد که نظریه طباطبایی، نظریه­ای ملت­باورانه بیرونی ذهنی است. در این نظریه، هرچند بر عوامل درونی تأکید می­شود، اما در واقع، بزنگاه تاریخی برای انحطاط ایران، یورش ترکان سلجوقی و مغولان و حاکم­شدن قشریت و تعصب، یعنی الگوهای فکری و فرهنگی منحط است که باعث به هم­خوردن رابطه عقل و شرع و افول خردگرایی شد. ذهنی­گرایی و به حاشیه­راندن عینیات در تحلیل پدیده عقب­ماندگی، مهم‌ترین ضعف نظریه انحطاط است. تأکید بر عامل بیرونی با رویکردی ذهنی­گرا و بی­توجهی به واقعیت‌های اجتماعی، نظریه طباطبایی را بررغم جدیت نظری­اش، تبدیل به نظریه­ای با تناقضات درونی برای تبیین عقب­ماندگی تاریخی ایران کرده است.