آراء فقیهان عصر صفوی دربارة تعامل با حکومتها

Abstract

تأسیس و اسقرار دولت صفوی در ایران به عنوان نخستین حکومت مستقّل شیعی مقتدر در<br />تاریخ اسلام، موجب گشت بحث تأیید این دولت و همکاری یا عدم همراهی با آن بدل به یکی<br />از مباحث مهم جدید در حوزة تفکر و اندیشة سیاسی و حتی نظرات فقهی علمای بزرگ این<br />دوران شود.<br />از آنجا که تقریبا از بدو پیدایی این دولت – بویژه از عصر شاه طهماسب – تا اواخر سلطنت<br />شاه عباس اول، تولیت امور شرعی و بالاترین مقام دینی و قضایی در اختیار مجتهدان صاحبنام<br />بود، دراین موضوع بحث انگیز جدید میان مجتهدان اختلاف نظر پدید آمد تا آنجا که فراتر از<br />عمل، در آثار مکتوب آنان نیز نمود پیدا کرد.<br />ظهور جریان اخباریگری در شیعه و قدرت یافتن آن موجب شد که از میانة عهد صفویه تا<br />پایان آن دولت و مدتها پس از آن، اخباریگری بر محافل و مراکز علمی و دینی ایران و عراق<br />چیره شود و بسیاری از علما به آن مشرب گرایش یابند. اگر این تلقّی برخی از محققان که یکی<br />از علل اساسی پیدایی جریان اخباریگری در این عصر، واکنش گروهی از علما به استفاده<br />ابزاری مجتهدان از اجتهاد خویش در تحکیم پایههای حکومت صفوی بوده، صحیح باشد ، باید<br />انتظار داشت که اخباریان، مخالف همکاری با آن دولت بوده باشند؛ حال آن که بررسی آرا و<br />عملکرد برجستگان اخباری، جز یک مورد استثنایی، نشان میدهد که آنان به رغم مخالفت سخت و جدی با مجتهدان بویژه مجتهدان حامی دولت صفوی، پس از آن که موفق شدندپیروان مکتب اجتهاد و اصولیان را به حاشیه برانند، خود به تأیید دولت برخاستند و مقامات ومناصبی را که پیش از آن در اختیار مجتهدان بود، بر عهده گرفتند.در این مقاله ابتدا بهاختصار دیدگاه علمای سلف درباره "همکاری با دولتها" مرور شده،سپس چون در نیمی از دوران صفویه، مجتهدان اصولی و در نیمی دیگر اخباریان نهاد دین وروحانیت را نمایندگی میکردند، نظرات و عملکرد برجستگان هر دو مکتب بررسی میشود.