گونه‌شناسی نحوﮤ «تقابل» جاﻣﻌﮥ ایرانی پس از هجوم مغول

Abstract

مغولان در سال 616ق/1219م و به رهبری چنگیزخان مغول، وارد سرزمین‌های شرقی بلاد اسلامی شدند و در مناسبت‌های اجتماعی و سیاسی این سرزمین‌ها تغییرات عمده‌ای پدید آوردند. پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هجوم مغول به‌گونه‌ای بود که دورﮤ اسلامی تاریخ ایران را می‌توان به پیش از مغول و پس از آن تقسیم کرد. این تغییرات چنان تأثیرگذار بود که بسیاری از مظاهر اجتماعی و بنیان‌های جاﻣﻌﮥ ایرانی را متحول کرد. البته تمامی تغییرات تنها از هجوم مغول ناشی نبود و این مسئله بخشی از ماجرا را تشکیل می‌داد و بخش دیگر مسئله، تغییراتی بود که ایرانی‌ها خود به آن دست زدند؛ چه اینکه آن را از سر آگاهی انجام داده باشند یا از سر اجبار برای اداﻣﮥ حیات اجتماعی. مجموع این تغییرات، تحولاتی اساسی را به وجود آورد که آن را باید «واژگونی اجتماعی» در ایران پس از مغول تعبیر کرد. در قبال این واژگونی اجتماعی، جاﻣﻌﮥ ایرانی سه رویکرد متفاوت از خود نشان داد: همکاری، سکوت و تقابل. به‌نظر می‌رسد آن دسته از ایرانی‌ها که به تقابل اقدام کردند و اعتراض‌هایی را ترتیب دادند در غالب دو رویکرد کلی فعالیت می‌کردند: حرکت‌های مبتنی‌بر تفکرهای منجی‌گرایانه و فعالیت‌های فتیان. حرکت‌های منجی‌گرایانه خود به سه دسته تقسیم می‌شدند: جلال‌الدین‌های دروغین، مهدیان دروغین و انتظار بازگشت خلافت عباسی. این سه گوﻧﮥ متفاوت تنها در معرفی نمونه و مصداق متفاوت بودند و درمجموع، هر سه جامعه را به این باور می‌رساند که شخصی ظهور خواهد کرد و آنها را از فلاکت و ادبار نجات خواهد داد. درهمین راستا، چون این حرکت‌ها نظام فکری مدونی نداشتند، درنهایت موفق نشدند به‌صورت نهضتی فراگیر درآیند. در مقابل، فتیان چون از نظام‌نامه‌ها و مرام‌نامه‌های مدون بهره می‌برد و جاﻣﻌﮥ ﻧﺨﺒﮥ ایرانی از آنها پشتیبانی می‌کرد به موفقیت‌های مؤثرتری دست یافت و درنهایت، یکی از عواملی شد که نظام ایلخانی را از درون مضمحل کرد.