رویکردهای شرق‌شناسان اروپایی در کاوش‌های باستان‌شناسی عهد قاجار

Abstract

مطالعه‌ها و کندوکاوهای باستان‌شناسی در ایران، به‌ویژه شناسایی و حفاری در محوطه‌های باستانی مربوط به ایران پیش از اسلام، در چند سدﮤ اخیر از محورهای اساسی در مطالعه‌های شرق‌شناسی و ایران‌شناسی اروپاییان بوده است. به‌علاوه، جست‌وجوهای باستان‌شناسانه و تجسس‌های اروپاییان علاقه‌مند به کاوش در آثار تمدنی ایران و به‌طور کلی ﻣﻨﻂﻘﮥ شرق میانه مجموعه‌ای از رویکردهای دینی، سیاسی، علمی، گنج‌یابی و تغذﻳﮥ موزه‌های مهم اروپا را دربرمی‌گرفت. به همین علت، در حوزﮤ کاوش‌های باستان‌شناسی ایران در دورﮤ قاجار طیف گسترده‌ای از جویندگان عتیقه، پژوهشگران مسائل دینی، مأموران سیاسی و پژوهشگران مسائل تاریخی فعال بوده‌اند. در مقاﻟﮥ حاضر با استفاده از روش پژوهش کتابخانه‌ای و شیوﮤ توصیفی‌تحلیلی و با بررسی منابع و گزارش‌های دستِ‌اول سیاحان و شرق‌شناسان و ایران‌شناسان اروپایی دربارﮤ آثار تاریخی و باستانی و اشیای ﻋﺘﻴﻘﮥ ایران و نیز کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران، دربارﮤ ﻣﺴﺌﻠﮥ اصلی پژوهش، یعنی شناسایی و تبیین رویکردهای شرق‌شناسان اروپایی در کاوش‌های باستان‌شناسی و عتیقه‌یابی ایران در عهد قاجار، مطالعه شده و این مسئله تبیین و تحلیل شده است. یافته‌های این بررسی مشخص می‌کند شرق‌شناسان و ایران‌شناسان در شناسایی آثار باستانی ایران و ﺗﻬﻴﮥ شناسنامه‌های جدید برای بسیاری از این آثار، تأمین اسناد و مدارک مادی برای تدوین تاریخ ایران و تغییر دیدگاه‌های رایج دربارﮤ آثار تاریخی برجسته مربوط به ایران باستان نقشی اساسی ایفا کردند؛ اما با تبدیل آثار تاریخی و هنری ایران به کالاهای تجاری و ایجاد بازار برای «عتیقه‌جات» ایرانی، خروج بخش عظیمی از میراث فرهنگی و تاریخی ایران را به اروپا و سایر کشورهای جهان باعث شدند.