نگاهی به منظومۀ نویافتۀ زال و مقاتل‌ دیو

Abstract

سرگذشت زال، فرزند سام نریمان، یکی از پرماجراترین و شگفت‌آورترین داستان‌های متون حماسی و پهلوانی ایران است. موی سپید زال، رانده شدن او از درگاه پدر، پرورش یافتن در آشیانۀ سیمرغ و در نهایت عمر طولانی او، همگی ویژگی‌هایی است که چهرۀ زال را نسبت به دیگر قهرمانان داستان‌های ملّی متمایز نشان می‌دهد. در <em>شاهنامه</em>، زال در آغاز جوانی‌ پهلوان نیرومندی است، امّا به محض رسیدن رستم به سنّ بلوغ، به دلیل ضعف پیری از حضور در میدان جنگ کناره می‌گیرد و جای خود را به فرزند می‌دهد و از آن پس، نقش قهرمان خردمندی را بازی می‌کند که راهنمای شاهان و پهلوانان است. ظاهراً این نقیصه در سرگذشت زال سبب شده که در ادوار بعد داستان‌گزاران به خلق داستان‌ها و روایاتی بپردازند که در آن‌ها زال، با وجود کهولت سن، همچنان از یلان سترگ ایران به شمار می‌رود و در میدان‌های جنگ، هنرنمایی‌های بسیاری از خود نشان می‌دهد. یکی از این دسته داستان‌ها نبرد زال با دسته‌ای از دیوان در آغاز جوانی‌ است که بر آن‌ها پیروز می‌شود. در این مقاله نخست به بررسی داستان‌های زال در متون حماسی و پهلوانی ایران می‌پردازیم و سپس نگاهی به منظومۀ ناشناختۀ «زال و مقاتل دیو» می‌اندازیم و با بررسی برخی قراین متنی، حدود تقریبی سرایش آن را نشان می‌دهیم.