مطالعه تطبیقی نگاره چاپ سنگی «چاپخانه»، اثر میرزا علی‌قلی خویی،

Abstract

در آخرین صفحه‌های نسخه چاپ سنگی خمسه نظامی- که از سال 1264 هـ. ق به‌جا مانده است و در کتابخانه ملّی تهران نگهداری می‌شود- نگاره‌ای تحسین‌شدنی از میرزا علی‌قلی خویی، استاد چاپ سنگی دوره ناصری، وجود دارد. این نگاره که «چاپخانه» نام دارد، مراحل آماده‌ کردن کتاب را از ابتدا تا آخرین مرحله که چاپ سنگی آن است، به ‌طور مفصّل نشان می‌دهد. این نگاره، از نظر ساختار بصری، بیان محتوایی و ترکیب‌بندی خطی، به نگاره «کاخ خورنق»، اثر کما‌ل‌الدین بهزاد (مکتب هرات، ۸۹۹ هـ. ق) شباهت چشمگیری دارد. نگاره بهزاد نیز در نسخه خمسه نظامی که در موزه بریتانیا، در لندن نگهداری می‌شود، موجود است. هدف از تنظیم این مقاله، مطالعه تطبیقی ویژگی‌های بصری این دو نگاره از نظر ساختار‌های مشابهِ بصری، مضمونی، کارکردی و عناصر تجسّمی است. فرض بر این است که مشابهت‌های بصری با آگاهی ایجاد شده و میرزا علی‌قلی خویی از ارزش و اعتبار نگاره کاخ خورنق آگاه بوده است. به همین دلیل، از آن تأسی جسته و ساختار کارش را با الهام از آن پایه‌گذاری کرده است. نکته قابل توجه در نگاره چاپخانه، لطایفی است که در ترکیب‌بندی و تصویرسازی شخصیت‌های آن به‌کار رفته است. به ‌طور قطع، این نگاره با تکیه بر پشتوانه غنیِ سنّت‌های کتاب‌آرایی و مصوّرسازی نسخه‌های خطّی شکل گرفته است. در نگاه اول به این اثر، وی‍ژگی‌های نقاشی قاجار خودنمایی می‌کند. اما با کنکاش در ساختار بصری و با توجه به تأکیدی که نگاره چاپخانه بر رعایت اصولی مثل ریتم، توازن، حرکت و... دارد، می‌توان بین آن و نگاره کاخ خورنق مشابهت‌های فراوانی یافت.