طرح‌وارۀ عمودی (نزولی/ صعودی) در منطق‌الطیر عطار

Abstract

زبان‌شناسی شناختی با بررسی روابط میان ذهن و زبان به کشف معنا می‌پردازد و با بررسی طرح‌واره‌های تصویری و کشف انگاشت‌های میان حوزۀ ذهنی و عینی، شناخت تازه‌ای از سوژه به دست می‌دهد. طرح‌وارۀ حرکتی، طرح‌واره‌ای تصویری است که در آن، انسان از تجربۀ حرکت خود و پدیده‌های متحرک برای پدیده‌های ذهنی، ساختار مفهومی متحرک و محسوس می‌سازد. <em>منطق‌الطیر</em> به­دلیل ماهیت تعلیمی عرفانی بر بنیاد سفر مرغان و زبان نمادین، قابلیت بررسی براساس طرح‌وارۀ حرکتی را دارد. این طرح‌واره بر اهتمام عطار برای بازگشت به اصل دلالت دارد. پرسش مقاله این است که مصادیق و اهداف حرکت نزولی و صعودی در <em>منطق‌الطیر</em> چیست و عطار با طرح سفر مرغان، درصدد تبیین کدام مسائل عرفانی است. عطار اصل نزول آدمی را مثبت می‌داند و نتیجۀ آمیزش روح و جسم، یعنی آدمی را «اعجوبۀ اسرار» می‌خواند. مقصود او از طرح‌وارۀ نزولی، تشریح موانع و ضرورت گذر از آن‌ها و منظورش از طرح‌وارۀ صعودی، تبیین اهمیت و اصالت بازگشت به اصل است. مهم‌ترین شرط سیر صعودی «رهایی از خود» است و بدترین نوع سیر نزولی، تنزل صفتی است که به‌دنبال آن، انسان قوۀ درکش را از دست می‌دهد. سیر صعودی از عقل به عشق، مستلزم درگذشتن از دنیا و آخرت و دل‌بستن فقط به حق است که با «عشق» ممکن و به وحدت منتهی می‌شود. هریک از طرح‌واره‌های نزولی و صعودی می‌توانند با حرکت کمی و کیفی تبیین شوند.