تأثیر کم‌آبیاری در بهره‌برداری پایدار منابع آب زیرزمینی دشت نیشابور

Abstract

در دسترس بودن آب زیرزمینی نقش مهمی در تولید پایدار محصولات کشاورزی و تأمین امنیت معیشت بهره‌برداران در دشت نیشابور ایفا می‌نماید. افت سطح آب زیرزمینی و کسری مخزن سالانه از چالش‌های اساسی این دشت است. در دشت نیشابور سالانه بیش از 90% منابع آب زیرزمینی برای آبیاری حدود ۸۴ هزار هکتار از اراضی آبی زیرکشت محصولات مختلف زراعی و باغی به مصرف می‌رسد. در این مقاله، مدل شبیه‌سازی حرکت آب و املاح در خاک (SWAP) با استفاده از داده‌های 6 مزرعه مختلف دشت نیشابور مورد واسنجی و صحت سنجی قرار گرفت. بدین منظور اطلاعات مزرعه‌ای و سایر داده­های موردنیاز برای اجرای مدل در شرایط منطقه گردآوری ‌شد. اثرات مدیریت رایج آبیاری بر اجزای بیلان آب و شاخص‌های مختلف بهره‌وری آب در مزارع گندم، جو، چغندرقند، پنبه، ذرت علوفه‌ای و گوجه‌فرنگی با استفاده از مدل SWAP بررسی گردید. همچنین تأثیر اعمال ۲ سناریوی اعمال کم­آبیاری (۱- کاهش 20-30 درصد آب مصرفی در طول دوره رشد، 2- حذف یک نوبت آبیاری در مرحله­ غیر حساس رشد گیاه) بر کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی تخمین زده شد. نتایج نشان داد در شرایط مدیریت آبیاری فعلی زارعین، کاهش بهره‌وری آب به دلیل تبخیر از سطح خاک برای مزارع گندم، جو، چغندرقند، پنبه، ذرت علوفه‌ای و گوجه‌فرنگی به ترتیب به‌اندازه ۲۴، ۲۶، 27، 21، ۸ و ۲۷ درصد بود. کاهش بهره‌وری آب به دلیل نفوذ عمقی، از WPETQ در مقایسه با WPET شدیدتر بود به‌طوری‌که مقدار WPETQ به‌اندازه ۵۰، ۴۴، ۳۳، ۳۷، ۱۴ و ۵۳ درصد به ترتیب برای مزارع گندم، جو، چغندرقند، پنبه، ذرت علوفه‌ای و گوجه‌فرنگی در مقایسه با WPET کاهش نشان داد. مقادیر مختلف بهره‌وری آب نشان از لزوم کنترل و کاهش تلفات تبخیر خاک و نفوذ عمقی با تغییر روش‌های سنتی آبیاری به سامانه‌های با کارایی بالاتر دارد. اعمال مدیریت کم‌آبیاری برای ۶ محصول عمده در دشت نیشابور، موجب ۲۷% کاهش در برداشت از سفره آب زیرزمینی با تغییر عملکرد بین ۴+ تا ۱۷- درصد گردید. این مقدار برداشت کمتر معادل 105 میلیون مترمکعب تخلیه کمتر سفره آب زیرزمینی و جبران ۷۷% کسری مخزن دشت نیشابور می­باشد. حذف یک نوبت آبیاری برای ۶ محصول عمده در دشت نیشابور، موجب ۵/۱۷% کاهش در برداشت از سفره آب زیرزمینی با کاهش عملکرد بین ۴ تا ۱۰ درصد می‌گردد. این مقدار برداشت معادل 69 میلیون مترمکعب تخلیه کمتر سفره آب زیرزمینی است که بدین ترتیب حدود ۵۰% کسری مخزن جبران می‌شود.<br /> <strong> </strong>