مسائل و راهکارهای افزایش کارایی مصرف آب در مزارع کشور

Abstract

توسعه کشاورزی و تولید پایدار در مناطق خشک و نیمه‌خشک به افزایش کارایی مصرف و بهبود بهره‌وری آب بستگی دارد. کارایی مصرف آب مزرعه شاخصی برای بیان کمّی میزان تولید محصول به ازای واحد آب مصرفی در مزرعه می‌باشد. این شاخص با افزایش عملکرد، کاهش آب مصرفی و یا تأثیر هر دو عامل به‌صورت توأمان، افزایش می‌یابد. مسائل و محدودیت‌های کارایی مصرف آب در مقیاس مزرعه از اهمیت خاصی برخوردار هستند. مزرعه محیط و شرایطی است که تمامی فعالیت‌های کشاورزی شامل تهیه زمین، کاشت، داشت و برداشت در این مقیاس اتفاق افتاده و همچنین تمامی فعالیت‌های تأمین و توزیع آب تا محل مصرف و آبیاری برای این محیط انجام می‌شود؛ بنابراین مسائل این مقیاس به‌طور مستقیم و قابل‌ملاحظه‌ای بر روی میزان مصرف آب و عملکرد محصول که هدف نهایی بهره‌بردار است، تأثیرگذار است. همچنین این مسائل و مشکلات با توجه به ارتباط مقیاس‌ها با یکدیگر سبب بروز مشکلات بزرگ‌مقیاس دیگری نظیر فشار بیش‌ازحد بر منابع آب (به‌خصوص منابع آب‌های زیرزمینی) و کمبود منابع آب حوضه آبریز و آلودگی‌های زیست‌محیطی و مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مختلفی نیز، می‌گردند. ازآنجایی‌که شناسایی و تحلیل شاخص کارایی مصرف آب مزرعه از ضروریات استفاده بهینه از منابع محدود آب کشور می‌باشد. در این تحقیق از طریق بررسی و ارزیابی نظرات کارشناسان، صاحب‌نظران، بهره‌برداران و درمجموع کلیه گرو داران مدیریت آب به‌طور عام و آب کشاورزی به‌طور خاص، مسائل و چالش‌های پایین بودن مقدار شاخص کارایی مصرف آب در مزارع کشور به‌صورت مشارکتی تبیین و در قالب سلسله‌ مراتب پیوسته موضوع بسط داده‌شده و ضمن ارائه اهداف، راهکارها و راهبردهای اجرایی و تحقیقاتی لازم نیز ارائه گردیدند. بر اساس نتایج، ریشه اصلی مسائل و مشکلات پائین بودن کارایی مصرف آب مزرعه در ایران را می‌توان در شش گروه اصلی مسائل شامل: 1) پایین بودن بازده (راندمان) آبیاری، 2) ناکافی بودن منابع مطمئن آبیاری، 3) پایین بودن کیفیت منابع آب‌وخاک، 4) پایین بودن شاخص‌های مکانیزاسیون کشاورزی، 5) مسائل مهندسی سامانه‌های آبیاری و6) دانش کم و آموزش ناکافی بهره‌برداران، رده‌بندی نمود. از جنبه کمی، جمعاً 129 مورد مسئله و مشکل فراروی افزایش کارایی مصرف آب در مزرعه شناسایی گردید که مسائل تحت گروه‌های شش‌گانه اصلی اشاره‌شده در بالا، به ترتیب 9/10، 3/9، 9/13، 5/39، 1/17 و3/9 درصد از کل مسائل را شامل می‌شوند. از جنبه‌های راهبردی، نتایج این تحقیق بیانگر آن است که مسائل و راهکارهای افزایش کارایی مصرف آب مزرعه را نباید فقط در مسائل مدیریت آب جستجو و چاره‌جویی نمود، بلکه مسائل زراعی و به‌خصوص مسائل مکانیزاسیون مزرعه و سایر مسائل وابسته نیز نقش مهمی در این زمینه ایفاء می‌نمایند.