تبیین جایگاه مشیّت الهی در آثار مورخان قرن سوم تا ششم هجری

Abstract

دیدگاه‌های مختلف درباره مسئله جبر و اختیار، با اندک تفاوتی، به قلمرو تاریخ هم دامن گسترانده است. مورخان، متأثر از اینکه تاریخ را تا چه اندازه عرصه نقش‌آفرینی انسان بدانند یا جلوه‌گاه اراده خدای انسان، گرایش‌های مختلفی دارند. مشیّت‌گرایی، عنوانی عمومی برای اشاره به طیفی از رویکردهاست که خواسته خداوند را در رویداد‌های تاریخی مؤثر می‌داند. تقدیرگرایی را می‌توان یک سر این طیف دانست که انسان را فاقد اراده و اسیر بی‌اختیار مشیّت الهی می‌شمرد و قانون‌گرایی مشروط را طرف دیگر این طیف که ضمن باور به اراده انسان‌ها، خداوند را دارای توجهی عام در همه زمینه‌ها و دخالت مستقیم در برخی امور می‌داند. این نوشتار، کوشیده است باور به مشیّت الهی را در آثار مورخان مسلمان قرن سوم تا ششم هجری با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی جهت‌دار، و همچنین، تحلیل محتوای کمّی، مورد بررسی قرار دهد. یافته‌‌های تحقیق، نشانگر آن است که طبری و بیهقی را می‌توان در شمار مورخان تقدیرگرا قرار داد و یعقوبی، مسعودی، مسکویه و مقدسی را جزو مورخان قانون‌گرای مشروط.