لس: ویژگی‌ها و کاربردها برای مطالعات اقلیم گذشته

Abstract

مطالعات مستند لس، قدمت 185 ساله دارد. بادرفتی‎بودن و غالب‎بودن جزء سیلت، دو ویژگی اصلی رسوبات لسی است. لئونارد در سال 1824 این رسوبات را شناسایی و واژه‎ی لس را برای آنها ارائه کرد. لایل در سال 1833 با گزارش‌های خود، توجّه جهانی را به این رسوبات جلب کرد. تعیین ماهیّت (بادرفتی، آبرفتی یا تشکیل درجا) و تعیین و تبیین فرآیند‌های تولید سیلت، دو موضوع مهم پژوهش‌ها در این دوره بوده‌اند. برگ (1916) به‎شدّت طرفدار تشکیل درجای لس بود، ولی ریکتوفن، خیلی پیش‌تر از او، در سال 1882، ماهیّت بادرفتی رسوبات لسی را اثبات کرده بود. تاتکوفسکی در سال 1899، بر اساس رابطه نزدیک پهنه‌های بزرگ لسی با نواحی یخچالی، نقش یخچال‌ها را در تولید سیلت مطرح کرد و حتّی تا دهه‎ی اخیر، برخی پژوهشگران مانند اسمالی با آن موافق بوده و سایش یخچالی را تنها عامل دارای انرژی کافی برای تولید سیلت کوارتزی می‌دانستند. ابرشو در ابتدای قرن بیستم (1911)، لس را به دو دسته‎ی لس سرد و لس داغ یا بیابانی، تقسیم و به عواملی غیر از سایش یخچالی برای تولید سیلت اشاره کرد. در حال حاضر بر اساس منشأ سیلت، رسوبات لسی به چهار دسته‎ی لس یخچالی یا حاشیه‎ی یخچالی، لس بیابانی یا حاشیه‎ی بیابانی، لس کوهستانی یا حاشیه‎ی کوهستانی و لس غیر تیپیک تقسیم شده‌اند. جنبه‎ی دیگر مطالعات لسی بر اساس مشاهده‎های اولیه هارد کاستل در سال 1890 بود که تشکیل لس را به تغییرات اقلیمی ربط داد. نتیجه‎ی مطالعات فراوان تا به امروز، نشان داده است که رسوب لس و تشکیل خاک، به‌ترتیب در دوره‌های سرد یخچالی و گرم بین‌یخچالی انجام شده است. در ایران پهنه‌های گسترده‎ی لس در شمال کشور وجود دارد. در دهه‎ی اخیر، مطالعات گسترده‌ای درباره‎ی جنبه‌های مختلف رسوبات لسی در قسمت‌های مختلف ایران انجام شده است؛ با این حال، هنوز نیاز به بررسی‎های بیشتر احساس می‌شود. در این نوشتار، پژوهش‎هایی که در دنیا درباره‎ی لس‎ها انجام‎شده مورد بررسی قرار گرفته و تاریخچه‎ی مطالعات لس در ایران تشریح می‌گردد.