ذوالفقار، از تاریخ تا افسانه (ویژگیهای داستانی ذوالفقار در فرهنگ و ادب ایران)

Abstract

خواست و پسند انسان از روزگار باستان تا طبقه عامّه در ادوار متأخّرتر، غالباً علاقه‌مند نگهداشتِ روایات و الگوهای اساطیری بوده و بنابر همین ویژگیِ ناتاریخی بودنِ حافظه جمعی، بعضی از کسان و حوادث تاریخی را بر مبنای نمونه های مثالی به قالب اسطوره و حماسه و داستان کشانیده است (اسطوره ای شدن/ کردن تاریخ). در فرهنگ، ادبیّات و معتقدات ایرانی محتملاً امام علی(ع) برجسته‌ترین نمونه تبدیل یک شخصیّت تاریخی به چهره‌ای داستانی و اساطیری است و به تبع این دگرگونیِ عامّه پسند، برخی از ویژگیها و متعلّقات ایشان- از جمله رزم افزار مشهور و مخصوصشان، ذوالفقار- نیز صبغه افسانه‌ای یافته است؛ چنان که به نظر می‌رسد شماری از خصوصیّات و اوصاف این شمشیر ویژه (مانند داشتن دو سر) بدون آگاهی از مضامین حماسی- اساطیری و داستانی، قابل گزارش و ریشه‌یابی دقیق نیست. در این گفتار با بررسیِ اخبار و منظومه‌های مربوط به حضرت علی(ع) و بعضی از روایات مردمی، ده مورد از ویژگیهای «داستانیِ» ذوالفقار در فرهنگ و ادب ایران معرّفی و با بهره‌گیری از شواهد مشابه در داستانهای اساطیری و حماسیِ ایرانی و غیرایرانی، تحلیل شده است. این موارد عبارت است از: 1. آسمانی بودنِ ذوالفقار ؛ 2. دو سر داشتن؛ 3. سنگینی؛ 4. موروثی بودن؛ 5. پیکرگردانی؛ 6. قدرت برندگی و زخم زنی؛ 7. سخنگویی؛ 8. کوتاه و بلند شدن؛ 9. ماندنِ خون دشمن بر آن؛ 10. افکنده شدن در دریا.