داستان آرش، بازماندۀ اسطورۀ «ایزد روشنایی کماندار» در اقوام هندواروپایی باستان

Abstract

داستان آرش کمانگیر که در متون ایرانی، نخست‌بار اشاراتی اساطیری در <em>یشت‌ها</em> بدان می‌شود، اندک‌اندک با جامه‌گردانی به روایتی حماسی به بخشی از روایت ایرانیِ تاریخ ایران مبدّل شد. در پژوهش‌های دوران معاصر، آرش اغلب دارای هویتی پارتی و نیای اشکانیان یا شاهزاده‌ای اشکانی یا توتم اشکانیان انگاشته‌شده‌است. پژوهش‌هایی نیز داستان آرش را نه روایتی ایرانی بلکه روایتی هندوایرانی و حتی پیش‌آریایی دانسته‌اند. مقالۀ حاضر، در پی ارائۀ پاسخی تازه به این مسئله است که هویت آرش کمانگیر و ماهیت اسطورۀ او چیست و آیا آرش شخصیتی در تاریخ ایران باستان یا ایزدی در باورهای کهن آریایی و هندواروپایی بوده‌است؟ بدین منظور با توصیف و تحلیل شواهد مکتسب از داده‌های باستان‌شناسی، متون تاریخی و دینی و ملاحظات فقه‌اللغه و با تکیه بر نظریاتی چون نظریۀ معماهای نخستین و نظریۀ ایزدان سه‌کُنِش به اسطورۀ آرش نگریسته‌می‌شود. نتیجۀ این بررسی، آن است که داستان آرش، نه روایتی تاریخی در عصر ایرانی و به‌طور مشخص عصر پارتی، بلکه روایتی اساطیری و بسیار دیرینه در عصر هندواروپایی است که که از سه معمای اساطیریِ «چرخۀ بستن و گشودن روشنایی و تاریکی»، «چرخۀ پیدا شدن و ناپدید شدن مرزها» و «چرخۀ بستن و گشودن آب‌ها» برآمده و شخصیت آرش، آمیزۀ سه ایزد روحانیت و فرمانروایی (روشنایی)، جنگاوری (مرز و زمین) و باروری (آب و گیاه) است