مقایسه جبر و اختیار از دیدگاه کلام و عرفان

Abstract

گستره اجبار یا اختیار آدمیان در برابر قدرت و ارادة خداوند، یکی از مباحث مناقشه­آمیز میان اندیشمندان مسلمان بوده است. فرقه­های چون: معتزله، زیدیه، اسماعیلیه، امامیه، ماتریدیه، اشاعره و جبریه خالص، به ترتیب از بیشترین تا کمترین حوزه اختیار را برای انسان قائل بوده­اند. مشرب‌های کلامی اسلامی با استناد به استدلالهای عقلی و نقلی، در پی اثبات جبر مطلق، اختیار محض، آمیزه‌ای از هر دو، و یا قاعدة «امر بین‌الامرین» بوده‌اند. مشرب های عرفانی نیز با اتکا بر موازین نقلی و شهودی به مسئلة جبر و اختیار پرداخته­اند. عارفان غالباً جبرگرا هستند و دیدگاه معدودی از آنها متمایل به اختیار و یا امر بین‌ الامرین است. البته عارفان جبرگرا تصریح می‌کنند که انسان، مطلقاً مجبور نیست، بلکه بعضی افعال او برآمده از نوعی اختیار است. عرفای اخیر، اختیار انسان را به اضطرار، و او را مختار مجبور یا مجبور به اختیار می‌دانند. این پژوهش برآن است با بررسی دیدگاه عارفان و متکلمین، علت تفاوت دیدگاه های آنان را در خصوص جبر و اختیار تبیین نماید.