سازمان‌یابی فضایی و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در کلان‌شهر تبریز

Abstract

سازمان فضایی و ساختار فضایی شهر منبعث از نیروهای طبیعی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است. از گذشته تا به امروز این نیروها به‌عنوان عاملی مهم در چینش فضایی شهرها نقش ایفا کرده‌اند. به طوری که شکل‌گیری و سازمان‌یابی سکونتگاه‌های غیررسمی نیز منبعث از نیروهای موجود در چینش فضایی شهرهاست. با توجه به ماهیت موضوع، هدف این تحقیق بررسی سازمان‌یابی فضایی و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در کلان‌شهر تبریز است. روش تحقیق پژوهش حاضر کاربردی – نظری با ماهیت توصیفی – تحلیلی بوده و روش گردآوری اطلاعات اسنادی– میدانی است. جامعۀ ‌آماری تحقیق کارشناسان، مسائل شهری کلان‌شهر تبریز (1400 نفر) است که به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده 110 نفر به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شده‌اند. برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها نیز از ضریب رگرسیون و آزمون فریدمن در نرم‌افزار SPSS و برای تهیۀ ‌نقشه‌ها از نرم‌افزار GIS استفاده شده است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که سازوکار تبعیض‌آمیز و فقرزا بر پایۀ ‌توزیع غیرعادلانۀ ‌منابع، فقدان نهادسازی برای تجهیز و تجمیع منابع اقشار کم‌درآمد و ارزان‌قیمت‌بودن زمین در فضاهایی با شرایط طبیعی نامناسب، به‌ترتیب با ضریب بتای 767/0، 716/0 و 682/0 بیشترین تأثیر را در سازمان‌یابی و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی تبریز، طی ادوار مختلف می‌گذارند. همچنین نتایج نشان می‌دهد که سازمان‌یابی سکونتگاه‌های غیررسمی کلان‌شهر تبریز در قبل از دهۀ ‌1340، بیشتر بر اثر نیروهای سیاسی - طبیعی، بعد از دهۀ ‌1340، بر اثر عوامل کلان (ساختاری) و نیروهای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی و بعد از سال 1362، ناشی از عوامل ساختاری و غیرساختاری و نیروهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی بوده است. سازمان‌یابی این سکونتگاه‌ها نیز در کلان‌شهر تبریز نشان می‌دهد که پهنه‌های غیررسمی شمال شهر دارای سابقۀ ‌طولانی‌تر از سایر پهنه‌هاست. پهنه‌های جنوب‌غربی نیز مربوط به توسعۀ ‌شهر در دوره‌های اخیر و ادغام روستاهای اطراف در متن کلان‌شهر تبریز بوده و سابقۀ ‌اندکی دارند.