معیارهای پایداری در ارزیابی مدیریت یکپارچه منابع آب حوضه آبریز ارس بر اساس رویکرد DPSIR

Abstract

سابقه و هدف: پایداری حوضه آبریز به‌وسیله شاخص‌های پایداری به روشهای مختلف و به وسیله پژوهشگران زیادی برآورد شدهاست. از جمله می‌توان به شاخص مالکیت آب سولیوان(2002) ، شاخص پایداری آب کانادایی به‌وسیله مؤسسه پژوهشات سیاسی و شاخص پایداری حوضه آبریز به‌وسیله چاوز و آلیپاز (2007) اشارهکرد(15و4). مدیریت یکپارچه منابع آب در حوضه‌های بزرگ مقیاس با در نظر گرفتن ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در برنامه‌ریزی منابع آب حوضه امری ضروری است و این نوع مدیریت در چهارچوب DPSIR شکل اجرایی به خود می‌گیرد(3). <br />مواد و روش‌ها: در این پژوهش، مدیریت یکپارچه منابع آب بر اساس محاسبه شاخص‌های پایداری درمعیارهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در قالب رویکرد DPSIR بررسی شده‌است. چارچوب پیشنهادی شامل پارامترهای فشار- حالت- اثرات-پاسخ است. نیروهای فشاری در قالب سه سناریو ادامه وضع موجود، خوش‌بینانه و بدبینانه در Mike Basin ، ارزیابی شده‌اند. سناریوی وضع موجود شرایط فعلی حوضه را برای آینده نیز در نظر می‌گیرد و سری زمانی آبدهی رودخانه‌ها و تقاضاهای شرب، صنعت و کشاورزی در آینده مانند وضع موجود است. سناریوی خوش‌بینانه با فرض ایجاد تغییراقلیم مثبت در منطقه افزایش آب در دسترس و تقاضای آب ثابت را در نظر می‌گیرد. در این سناریو جریان رودخانههای موجود در سناریوی ادامه وضع موجود به میزان 7/6 درصد افزایش و میزان دما، بارندگی و سطوح کشاورزی ثابت و مانند سناریوی ادامه وضع موجود میباشد سناریوی بدبینانه نشاندهنده کاهش منابع آب در دسترس و افزایش تقاضا است(16و19). بنابراین در سناریو بدبینانه مقدار تقاضای کشاورزی 50% نسبت به تقاضاهای وضع موجود افزایش داده شده‌است(16). با اجرای هر سناریو، سامانه منابع و مصارف حوضه شامل تخصیص‌ها و کمبودها (حالت سیستم) تغییر می‌کند و نتایج شبیه‌سازی در مدل MIKE BASIN وارد Excel شده و ارزیابی اثرات اجرای هر گزینه مدیریتی با محاسبه شاخص‌ها، در سامانه تصمیم‌یار - Excel Mike basin به تصمیمگیرندگان و ذینفعان در فرآیند تصمیمگیری و سیاستگذاری کمک میکند. روش تصمیمگیری چندمعیاره برای حل مسائلی با داشتن ماتریس سه بعدی ارزیابی شامل سناریو، گزینه و شاخص ضروری است و یکی از این روش‌ها که بر اساس فاصله ازایده‌آل گزینه‌ها را رتبه‌بندی می‌کند روش تاپسیس است(18). <br />یافته ها: روش تاپسیس برای ارزیابی ماتریس شاخصهای کمی و کیفی در مقیاس مکانی به کمک نرم افزار GIS نشان‌داد، از بین مناطق سیزدگانه حوضه آبریز ارس منطقه اواغلی از نظر معیارهای پایداری در وضعیت خوبی است و قسمت‌های شرقی حوضه، شامل اردبیل، مشکین شهر و اهر- ورزقان از پایداری کمتری نسبت به کل حوضه برخوردارند. در پارامتر پاسخ به‌منظور بهبود وضعیت حوضه، سه گزینه سازه‌ای بر اساس مطالعات قبلی برای مدیریت تقاضا تعریف شد و پس از اجرا در سامانه MikeBasin-Excel و تصمیمگیری چندمعیاره Topsis، نشان‌دادگزینه افزایش راندمان آبیاری در هر سه سناریو نسبت به گزینه کاهش سطح زیرکشت و گزینه پوشش کانال‌ها و انهار برتری دارد.<br />نتیجه‌گیری: در این پژوهش شاخص‌های کمی و کیفی به صورت ترکیبی برای ارزیابی پایداری مناطق سیزدگانه حوضه آبریز ارس در قالب چهارچوب DPSIR انجام شد. بر اساس این چهارچوب پنج فاکتور نیروهای محرک، فشار، حالت، تاثیر و پاسخ حوضه بر اساس مدیریت یکپارچه منابع و مصارف آب در مدل MIKE BASIN شبیه‌سازی شد و خروجی‌ آن در EXCEL برای محاسبه شاخص‌های کمی استفاده شد. بر اساس روش تصمیم‌گیری چند معیاره تاپسیس که ماتریس سه بعدی سناریو، گزینه و شاخص را حل می‌کند، نشان داد مناطق شرقی حوضه پایداری کم‌تری دارند. در این راستا بر اساس تحلیل گزینه‌ها افزایش راندمان آبیاری کمک شایانی به تعادل پایداری حوضه بر اساس شاخص‌های بررسی شده در این منطقه می‌کند.