بررسی خاستگاه غیاب رستم در منابع پیش از اسلام

Abstract

<strong>رستم بزرگترین و محبوب‌ترین شخصیّت حماسه‌های ایرانی است که تصویری جامع از یک قهرمان ملّی را به­نمایش می‌گذارد. دایرة حضور او از سترگ‌ترین آثار ادبی پارسی همچون شاهنامة فردوسی تا فرهنگ شفاهی عامّة ایرانیان را در بر می‌گیرد. با این­همه در منابع پیش از اسلام نامی از رستم نیامده است. تنها در چهار متنِ یادگار زریران، درخت آسوریک، بندهش و تک‌روایتی با نام کلّیِ داستان سغدی رستم اشارات موجزی دربارة رستم وجود دارد. بندهش مختصراً در دو موضع از او نام برده‌است و از اشارة یادگار زریران و درخت آسوریک هم هیچ‌گونه اطّلاعی دربارة او به­دست نمی‌آید؛ امّا هرچه منابع عمدتاً دینی‌‌-‌حکومتیِ پیش از اسلام در مواجهه با این شخصیّت مهم اساطیری/تاریخی سکوت کرده‌اند، در منابع پس از اسلام به­فراوانی از او سخن رفته است؛ به­طوری­که عمدة متون پهلوانیِ پس از اسلام، حول رستم و خاندان رستم شکل گرفته‌اند. با وجود انفصال منابع پس از اسلام از منابع پیش از اسلام مربوط به رستم، او محبوب‌ترین و مشهورترین قهرمان ملّی در گسترة ادبیّات فارسی است؛ شخصیّتی که دارای حوزة نفوذ فراگیری در حماسه‌های ملّی، روایات عامیانه و حتّی ادبیّات عرفانی است. با توجّه به تعارض رستم با مقدّسان آیین زردشت مانند کاووس، گشتاسپ، توس و اسفندیار و همچنین رابطة او با ببر بیان و برخی قراین پنهان در شاهنامه و نیز سایر قراین فرامتنی ارائه شده در این مقاله، فرضیّة سانسور و حذف رستم از متون دینی/حکومتیِ پیش از اسلام به ذهن متبادر می‌شود. از دیگرسو به­نظر می‌رسد در انتساب رستم به ضحّاک و زایش اهریمن‌گونه‌اش از پهلو، موبدان نقش بسیار پر رنگی داشته‌اند.</strong>