سیر تحوّلات «توقیعات» و تأثیر آن در ادبیات عربی

Abstract

توقیعات، فنّ نثری متداول در دوره های گوناگون است که در صدر اسلام زایش، و در عصر اموی انتشار یافت و در عصر عباسی به شکوفایی رسید، به اندلس انتقال یافت و سپس در گسترة گیتی پراکنده شد و در فرجام کار، پس از تهاجم سراسر خونبار مغول همچون سایر انواع ادبی، رو به اضمحلال نهاد و اثری از آن باقی نماند؛ امّا در زمان حکومت مملوکیان و عثمانیها جامه‌ای نو بر تن کرد و با نام نگارش انشایی، ‌رویشی دوباره یافت. توقیعات در عصر عباسی در اسلوب، چندان تفاوتی با توقیعات عصر اموی ندارد؛ چرا که در اسلوب، مبتنی بر تمرکز و وضوح تفکّر، ایجاز، کوتاه گویی در شکل و زیبایی تصویر و لطافت اشاره است. با وجود شکوفایی توقیعات در عصر عباسی، اواخر این دوران، نثر فنّی به آرایه‌های ادبی و درازگویی متمایل شد؛ اگرچه پایه و شالودة توقیعات، ایجاز و تمرکز بود. دلایلی که به رواج و تداوم این فن در عصر عباسی منجر گردید، به طور خلاصه، عبارت است از ‌تنوّع امور حکومتی و نیاز شدید مردم و درخواستهای آنان از حاکمان و طبیعت تظلّم‌خواهی هایی که متضمّن پاسخ سریع و دقّت نظر رهبران و گسترة فرهنگ آنان بود. این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به ارائه تاریخچه مختصری از سیر تحوّلات توقیعات و میزان تأثیر گذاری آن در پیشرفت و شکوفایی ادب عربی می پردازد.