صُوَر حُسن تعلیل در شعر حافظ

Abstract

در این مقاله به صناعت حُسن تعلیل در شعر حافظ پرداخته می­شود. حسن تعلیل صناعتی است که در آن شاعر دلیلی ادعایی برای پدیده­ای می­آفریند یا بین دو پدیده رابطۀ علت و معلولیِ تخیّلی ایجاد می­کند. در شعر فارسی این صناعت از آغاز ظهور و نمود داشته است؛ به نحوی که به نظر برخی پژوهشگران ادبی از ویژگی­های خاصِ شعر فارسی است. حسن تعلیل بعد از ایهام، یکی از صناعت­های غالب در شعر حافظ است که به سبب تکرار و بسامد بالا، از عناصر سبک­سازِ غزلیات اوست. شیوۀ استفادۀ حافظ از این صناعت به گونه­ای است که معنای برخی ابیات وابسته به لحاظ کردن حسن تعلیل است. نکتۀ دیگر اینکه نحوۀ استفادۀ حافظ از این صناعت غالباً آشکار و عیان نیست، بلکه به گونه­ای ظریف و ضمنی است که با درنگ و تأمل، کشف و عیان می­شود. در این مقاله، حسن تعلیل­های اشعار حافظ در پیوند با صناعت­های دیگری همچون: اغراق، تشبیه، ایهام، شخصیت­بخشی، تجاهل­العارف بررسی و تحلیل شده­اند. حافظ در موارد گوناگون از این صناعت بهره گرفته است.