تأملاتی دربارة معرفت تاریخی سعدی شیرازی

Abstract

هدف پژوهش حاضر بررسی معرفت تاریخی سعدی شیرازی در گلستان و بوستان می­باشد. معرفت تاریخی و پیش­فهم های تاریخی شیخ اجل در ایجاد این دو اثر سترگ در ادبیات فارسی، مسأله­ی غامض و قابل درنگی است که چندان به آن پرداخته­ نشده است. در این مقاله سعی می­شود به این پرسش پاسخ داده شود که پیش­فهم­های معرفت تاریخی سعدی در این دو اثر چه بوده و با چه عناصر و مفاهیمی خود را نشان داده است؟ فرضیه اصلی این مقاله این است که شرایط فردی و اجتماعی شیخ اجل در کنار مطالعات تاریخی و فرهنگی، در بینش تاریخی وی تأثیر بسزایی داشته است. نتایج این پژوهش که با روشی توصیفی- تحلیلی، صورت گرفته، نشان می دهند که آمیزه­ای از عوامل و عناصر فردی و تاریخی و اجتماعی، چون: تحصیل در نظامیه­ی بغداد به عنوان بزرگترین کانون فرهنگی جهان اسلام، آفاق­گردی و محاط بودن در عصری متلاطم و حادثه­خیز، در کنار مطالعه و تأمل در متون تاریخی و فرهنگی گذشته، -درسایه­سار امنیت اجتمایی ایجاد شده توسط سلغریان- در شکل­گیری نظام ­معرفتی و تاریخی سعدی، تأثیر قابل­توجهی داشته است. آشنایی عمیق سعدی با متون تاریخی و فرهنگی گذشته، باعث شده تا پیش­فهم­های نظام معرفت تاریخی وی در برخی از آثارش با مفاهیم و ویژگی­هایی چون: موضوعیت نداشتن اندیشه­ی ظل­اللهی، مشیت­گرایی، اهتمام به کاربست عناصر، مفاهیم و شخصیت­های تاریخی- اسطوره­ای، وطنی و اسلامی-، و استفاده از تاریخ به مثابه­ی ابزاری برای تعلیم اخلاق، در قالب حکایت­ها، تمثیل­ها، نمادها و تلمیح­ها، تعریف و به گونه­ای سحرانگیز و ابدی در نظم و نثرش متجلی شود.