مطالعه باستان‌شناختی سفال های دوران اسلامیِ محوطه قلعه سنگ؛ شهر قدیم سیرجان

Abstract

سیرجان یکی از پنج ولایت کرمان در دوران اسلامی بود و برپایه‌ی بررسی‌های باستان‌شناسی و منابع تاریخی، چندین‌بار جابه‌جایی داشته است. این شهر، از سده‌های ششم تا نهم هجری‌قمری در محوطه‌ی قلعه‌سنگ گسترش یافت. در فصل اول کاوش و بررسی باستان‌شناسی نگارندگان در قلعه‌سنگ علاوه‌بر شناسایی آثار معماری و دیگر یافته‌ها، گونه‌های مختلفی از سفال‌ دوران اسلامی به‌دست آمد که از نظر کمیّت و تنوع، از ارزش‌های مطالعاتی بالایی برخوردارند. پرسش‌هایی که در این پژوهش قابل طرح است عبارتنداز: تنوع تزئینی سفال‌های اسلامی قلعه‌سنگ چگونه است و این آثار به چه دوره‌هایی تعلق دارند؟ فراز و فرود صنعت سفال‌گری و ویژگی تولیدات محلّی در قلعه‌سنگ چگونه است؟ روش گردآوری داده‌ها «اسنادی-میدانی» و روش پژوهش «توصیفی-تحلیلی» است. تحلیل‌ها با هدف گاهنگاری نسبی، تبیین برهم‌کنش‌های فرهنگی با نواحی دیگر، تبیین اوج و فرود حیات در قلعه‌سنگ براساس داده‌های سفالی و تطبیق با منابع مکتوب و تبیین تولیدات محلّی در قلعه‌سنگ صورت گرفته است. برپایه‌ی نتایج، گونه‌هایی از سفال عیلام میانه تا دوره‌ی قاجار در محوطه‌ی قلعه‌سنگ توزیع شده، اما اغلب قطعات به سده‌های ششم تا نهم هجری‌قمری تعلّق دارند. این نمونه‌ها با جیرفت، غبیرا، کاشان، ری، فراهان، جرجان، نیشابور، بلقیس اسفراین، محوطه‌های شمال خلیج‌فارس، المتاف، کوش و الهولیلاه در رأس‌الخیمه‌ی امارات قابل‌مقایسه هستند؛ برخی قطعات نیز احتمالاً از آذربایجان و افغانستان و نمونه‌های سلادن و برخی قطعات آبی و سفید احتمالاً از چین وارد شده‌اند و اغلب به دور‌ه‌ی یُوان و شمار اندکی به دوره‌ی مینگ تعلّق دارند. به‌طور کلّی، مطالعه‌ی سفال قلعه‌سنگ نشان‌دهنده‌ی توسعه‌ی تجارت با مراکز شهری حاشیه‌ی خلیج‌فارس است؛ چنان‌که ارتباط تجاری خلیج‌فارس-سیرجان بخشی از شبکه‌ی اقتصادی جنوب تا فلات‌مرکزی ایران بود و در توسعه‌ی شهرهای جنوبی تأثیر داشت.