بررسی آرایۀ جدول در نسخ خطی؛ با تأکید بر متون قرون چهارم تا نهم هجری قمری

Abstract

جدول آرایه‌ای ساده است که در نسخه‌های اسلامی اولیه هم دیده می‌شود. می‌توان این جداول را بر اساس نقش آنها در صفحه‌آرایی به دو شکل جداول‌ کاربردی و جداول‌ تزیینی تقسیم کرد. با توجه به اینکه این آرایه‌ها به‌صورت مستقل و با تکیه بر نمونه‌های متقدم موجود در نسخ اسلامی کمتر موردپژوهش قرارگرفته‌اند مطالعۀ پیش‌رو ضرورت یافته است. از طرفی شناخت هرچه بهتر این آرایه شناخت جنبه‌های دیگر هنر کتاب‌آرایی را هم تسهیل می‌کند. هدف این پژوهش شناخت این آرایه، پیشینه و سبک‌ها و ابزارهای مرتبط با آن بوده است. پرسش‌های مطرح در این زمینه عبارت بوده‌اند از: 1. آیا تعاریف لغوی موجود از جداول (اعم از کاربردی و یا تزیینی) در متون با توجه به نمونه‌های موجود از هریک از آنها در نسخه‌های خطی مطابقت دارد؟ 2. پیشینۀ جدول و جدول‌کشی با استناد بر متون به چه تاریخی بازمی‌گردد؟ 3. چه سبک‌هایی از جدول‌کشی در متون ذکرشده است؟ در مقالۀ پیش‌رو در مرحله نخست متون به روش تحلیل محتوایی موردبررسی قرارگرفته و سپس سبک‌های مطرح‌شده در متون در نسخ خطی شناسایی و معرفی‌شده‌اند و برای جمع‌آوری اطلاعات علاوه بر اینکه متون منثور و منظوم در بازۀ زمانی مدنظر موردبررسی و تحلیل قرارگرفته‌اند، تمامی نسخ خطی همزمان با متون نیز در کتابخانه‌های مجلس و ملک و دانشگاه تهران مشاهده و مورد ارزیابی قرارگرفته‌اند. درنتیجۀ این پژوهش تعاریفی دقیق‌تر برای هر دودسته از جداول ارائه شد، ضمن اینکه با توجه به متون مشخص گردید که پیشینۀ جداول‌ کاربردی در نسخ خطی به‌پیش از اسلام بازمی‌گردد، هرچند که قدیم‌ترین جدول کاربردی در نسخ اسلامی موجود، متعلق به قرن چهارم قمری است و در مقابل، واژۀ جدول در معنای جداول‌ تزیینی از قرون پنجم و ششم در متون بکار برده شده است و این در حالی است که از قرون اولیه جداول تزیینی در نسخ خطی (مصاحف) دیده می‌شوند. سبک‌هایی از نحوۀ جدول‌کشی همچون جدول سه تحریر و سیمین و شنگرف، نیز در متون آمده که اغلب آنها نیز در نسخ خطی تا پیش از قرن نهم شناسایی‌شده‌اند.