صورت‌بندی پیوست‌های فرهنگی نقاشی قاب آیینه‌های نشان‌دار دورۀ قاجار

Abstract

اشیاء که در زندگی عادی مردم، مبتنی بر نوعی عقلانیت ابزاری‌اند، گاه در زندگی روزمره از جایگاه و کارکرد معمول خود فراتر رفته، کاربرد و جایگاه فرهنگی پیدا می‌کنند. آیینه‌ها از جملۀ اشیاء مادی هستند که با تأثیرپذیری از فرهنگ ایرانی- اسلامی، کارکرد فرهنگی و اعتقادی یافته‌اند. در این تحقیق، که با هدف شناخت تأثیر ایدئولوژی و مذهب بر فرهنگ مادی دورۀ قاجار انجام پذیرفته، تلاش گردیده تا با مطالعۀ موردی «قاب آیینه»، به چگونگی کاربرد مضامین مختلف بر روی این آثار پرداخته شود. آنچه در این گفتار مورد بحث است، نشان دادن روایت‌ها، کُدها و رمزنگاره‌های رایج بر روی قاب آیینه‌های دورۀ قاجار است. بنا بر این با فرض بر این‌که قاب آیینه‌ها در دورۀ قاجار از کارکرد معمول خود فراتر رفته و به عنوان وسیله‌ای برای انتقال فرهنگ و ایدئولوژی کاربرد پیدا کرده‌اند، تلاش گردیده تا بدین پرسش‌ اساسی پاسخ داده شود که: قاب آیینه‌ها در دورۀ قاجار چگونه به عنوان ابزاری مادی برای انتقال فرهنگ و ایدئولوژی درآمده‌اند‌ و چه مضامینی در آن‌ها رایج بوده‌‌است؟ لذا در این پژوهش در دو بخش اصلی، شامل جایگاه آیینه در فرهنگ ایرانی- اسلامی، و پیوست‌های صوری و فرهنگی قاب آیینه‌های دورۀ قاجار (روایت‌ها، کُدها و رمزنگاره‌ها) بر روی 30 نمونۀ انتخابی، بدین مسئله پرداخته‌شد. روش کار در این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی بوده، جمع‌آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای، اسنادی انجام شده‌است. برای رسیدن به نتیجه‌ای بهتر، نمونه‌های مورد بررسی به روش طبقه‌بندی خوشه‌ای، دسته‌بندی و سپس تحلیل گردیدند. نتیجۀ این بررسی حاکی از آن است که قاب آیینه‌ها در دورۀ قاجار کارکرد دگرگونه‌ای پیدا کرده گاه در بیان روایت‌ها، گاه به عنوان ابزاری در جهت تعلیم و تأکید بر مضامین دینی و اخلاقی و گاه نیز به عنوان حرز و تعویذی برای نگاه‌داشت و محافظت دارندگان این ادعیه از بلایا کاربرد یافته‌اند.