بررسی نقوش سفالینه‌های زرین‌فام و ظروف فلزی دورۀ سلجوقی و ایلخانی و بازتاب زندگی اجتماعی آن عصر

Abstract

در سده‌های میانۀ اسلامی، که اوج ترقی هنر‌ها محسوب می‌شود، سفالگری نیز پا به پای سایر عرصه‌های هنری، به مثابۀ پایۀ تجدید حیات هنری، در رقابت با صنعت ساخت ظروف درباری طلا و نقره حرکت نمود و سفالگران این دوره از خاک رس، نقش و لعاب ظروفی مجلل تولید نمودند. از آنجا که محصول و هر اثر هنری زاییده جامعه‌ای است که آن اثر را می‌طلبد، دو گونه ظروف فلزی وهمچنین جایگزینی سفالینه‌های زرین‌فام چالشی قابل‌توجه در سده‌های میانۀ اسلامی به شمار می‌رود. این تحقیق، ضمن بررسی ویژگی‌ها و شرایط اجتماعی مردمان عصر سلجوقی و ایلخانی، تأثیر این عوامل اجتماعی را در بازنمایی نقوش سفالینه‌های زرین‌فام و ظروف فلزی برجای مانده ردیابی می‌نماید. نگارندگان در پژوهش پیش رو کوشیدند تا روند جانشینی ظروف زرین فام و رقابت با ظروف فلزی سده‌های میانه‌ را تشریح کنند. بنابراین مقاله حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش‌هاست که ویژگی‌ها و شرای اجتماعی مردمان عصر سلجوقی و ایلخانی کدام‌اند، و کدام یک از نقوش سفالینه‌های زرین‌فام و ظروف فلزی این عصر متأثر از شرایط اجتماعی وقت بوده است. روش مقایسه‌ای _ تحلیلی به کار گرفته شده در مقاله حاضر بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای است. افزون بر این، تحلیل این آثار و بازتاب جامعۀ تولید کنندۀ آنها بر پایۀ نظریات جامعه شناختی صورت گرفته و مصداق آنها در دورۀ زمانی مورد بحث با ارائۀ تصاویر و مطالبی از منابع تاریخی این دوره ارائه گردیده است. ظروف زرین‌فام مورد مطالعه، هم به لحاظ زیبایی و درخشش و هم از نظر تزئین، رنگ و فرم، چنان به ظروف فلزی نزدیک شدند که جز به لحاظ جنس، تقریباً نقش ظروف فلزی را به طور کامل ایفا می‌کردند، به طوری که هم با شریعت اسلام تطابق داشتند و هم با قیمت مناسبی نسبت به ظروف فلزی، عرضه می‌شدند. در نتیجه، مشخص شد که این آثار بازتاب جامعه‌ای در حال گذار و پیشرفت است که تحولاتی چون رشد صنایع، تخصص گرایی، تقسیم کار، ظهور طبقات جدید، تجمل‌گرایی، آفرینش شیوه‌های بدیع فلزکاری و سفالینه‌های زرین‌فام را در آن شاهد هستیم.