بررسی تطبیقی آراء امامیه در فقه الحدیث «اعرفوا الله بالله»

Abstract

اندیشمندان اسلامی با برهان‌‌های متعددی به شناخت حق‌تعالی می‌‌پردازند. در این میان، آیات و روایاتی بر این براهین دلالت می‌‌کنند. از جمله احادیثی که بر اثبات وجود واجب‌‌‌تعالی گواهی می‌‌دهد، روایت «اعرفوا الله بالله» است. اگرچه صحت سندی این روایت قابل خدشه است؛ اما بر اساس قرائن، متن آن همچنان مورد پذیرش است و می‌توان به آن اعتماد کرد و در عین حال وجود احادیث و ادعیۀ هم‌مضمون بر استواری دوچندان آن می‌‌افزاید. افزون بر این، از دیرباز متکلمان، فلاسفه و عرفای شیعه به این حدیث توجه نموده و برای راه‌‌های مختلف خداشناسی از آن بهره گرفته‌‌اند. به‌‌طور کلی با تأمل در تبیین‌‌های اندیشمندان، دیدگاه‌‌های آنان را در چندین محور می‌‌توان دسته‌‌بندی کرد که عبارتند از: شناخت خدا از راه زدودن صفات نقص مخلوقات؛ شناخت حصولی خداوند؛ شناخت به ‌‌واسطۀ راه‌‌های سامان‌یافته از جانب خدا؛ شناخت خدا در پرتو قرب الهی؛ شناخت خدا به‌ واسطۀ حقیقت وجودی مخلوقات؛ شناخت حضوری خدا پس از گذر از حقیقت وجودی مخلوقات؛ شناخت خدا مبتنی بر برهان صدیقین. در این میان، سه دیدگاه‌‌ پایانی با توجه به لایه‌‌های معنایی حدیث و وجود برخی شواهد روایی و عقلی، دقیق‌تر هستند. هرچند با در نظر گرفتن قرائن متنی حدیث و استظهارات عرفی، دیدگاه ناظر به شناخت خدا مبتنی بر برهان صدیقین، با توجه به تقریر «وجود واجب به‌عنوان نخستین مسئله فلسفه» صحیح‌‌تر است. تطبیق روایت با برهان لمّی نیز در مرتبۀ نازل‌تر از تقریر فوق قرار دارد که نحوۀ شناخت خدا با خدا را تبیین می‌‌کند.