بررسی اقتباس در روایت رسالة‌الطیرهای فارسی و عربی از منظر پیوند نظریۀ کنش‌ گفتار جان سرل و بیش‌متنیت ژرار ژنت

Abstract

رسالة­الطیرها متونی روایی هستند با محتوای عرفانی و زبان تمثیلی‌رمزی. مسلّم است که این دسته از متون با اندکی افزایش، کاهش، تغییر یا جابه‌جایی، تحت تأثیر یکدیگر تألیف شده­اند. این مقاله درپی پاسخ به این پرسش است که از میان رسالةالطیرهای فارسی و عربی، کدام وام‌دار دیگری­ است و از منظر روایت­شناسی که علم بررسی کمینة روایت است، چگونه می­توان به بررسی تأثیر و تأثّر این آثار پرداخت. این مقاله با تکیه بر رویکرد روایت­شناسی از منظر نظریۀ کنش گفتار سرل و بیش­متنیت ژنت، با روش تحلیلی ـ توصیفی و ابزار کتابخانه­ای به‌دنبال بررسی ارتباط میان­متنی رسالة­الطیرهای فارسی و عربی است. فرض بر آن است که رابطۀ این متون بیش­متنی است و راویان متأخر از راویان متقدم به‌طور آگاهانه تأثیر پذیرفته­اند. برای بررسی این فرضیه­ها، ابتدا این آثار به پی­رفت و گزاره تجزیه و پس از آن، پی‌رفت­های مشابه مشخص شد؛ سپس هر گزاره با علائم اختصاری به‌نمایش درآمد؛ درنهایت با مقایسۀ ساختار و محتوای گزاره­های این پی­رفت­ها، شباهت­ها و تفاوت‌های این رساله­ها آشکار شد. نتایج حاکی است کاربرد بیش از حد گزاره­های تصریحی و ترغیبی در این آثار در راستای تصریح و اظهار مطالب ارشادی یا ترغیب روایت­شنو به مباحث تعلیمی است. با بررسی هفده پی­رفت مشابه در این آثار به این نتیجه رسیدیم که جز<em> قصیدۀ عینیه</em> که پی­رفت­های مشابه بسیار اندکی با سایر رساله­ها دارد، رسالة­الطیرهای ابن­سینا و محمد غزالی با دو ساختار متفاوت، پیش­متن فرض شده­اند. رسالۀ احمد غزالی در مقایسه با رسالۀ محمد غزالی به طرح جزئیات بیشتری ­پرداخته‌است. رساله­های چاچی، عین­القضات، <em>منطق­الطیر</em> و <em>کشف­الاسرار</em> طرح کلی اثر را از رسالۀ محمد غزالی دریافت کرده­اند؛ اما با ایجاد تغییراتی در پی­رفت­ها، اثر خویش را از تقلید کلی نجات داده و صاحب بدعت­هایی در ساختار روایی آثارشان شده‌اند. رسالۀ سهروردی در قسمت­های آغازین، بسیار شبیه رسالۀ ابن­سیناست؛ اما سهروردی نیز با کاربرد پی­رفت­هایی متفاوت توانسته اثری خلق کند که در نوع خود بدیع است. <strong> </strong>