مطالعۀ نقوش و کتیبه‌ها در محراب تکیۀ مشرقی شیراز

Abstract

محراب گچ‌بری‌شدۀ طاق مشرقی نمونۀ کم‌نظیری از محراب‌های گچی با طاق‌نماهای تودرتو در فارس است که ازنظر تناسبات هندسی و زیبایی‌شناسی نقوش، اثری ویژه تلقی می‌شود. بااین‌همه، مطالعات کافی برای شناخت آن صورت نپذیرفته و به سبب ناپدید شدن کتیبۀ ساخت، تاریخ‌گذاری آن نیز به‌درستی انجام نشده است. هدف این پژوهش، مطالعۀ نقوش (گیاهی و هندسی)، بررسی نظام تناسباتی و انگاره‌های زیبایی‌شناسی حاکم بر طراحی نقوش محراب است تا بتوان از رهگذر آن بازۀ زمانی دقیق‌تری نیز برای ساخت محراب پیشنهاد داد. پژوهش کنونی از روش تاریخی و رویکردی توصیفی و تحلیلی بهره برده است؛ داده‌های میدانی، برداشت دقیق محراب و بررسی منابع تاریخی به نتایج منتهی شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهند که این محراب از نظام تناسباتی شناخته‌شده‌ای -که برخی از آن به «تناسبات طلایی ایرانی» یادکرده‌اند- بهره برده است. طاق‌نمای درونی از نوع «چَفد سه‌بخشی تند» با گره‌بندی است و مملو از کتیبه‌هایی شامل اسماء الهی و نقوش گیاهی (گل و برگ) در حالتی طبیعت‌گرایانه و واقع‌گرایانه است. کتیبه‌ای با خط کوفی بنایی نیز سورۀ اخلاص را نشان می‌دهد. تشابه نقوش گیاهی این محراب با برخی از نقوش مدرسۀ الغ‌بیگ سمرقند و طرح‌هایی از سنت کتاب‌آرایی و نگارگری مکتب شیرازِ عهد تیموری این گمان را قوی می‌نماید که محراب اثری از روزگار ابراهیم سلطان بوده و حوالی ساخت سنگ مزار عماد‌الدّین محمود در جوار آن ساخته شده باشد. این کار یا به دست خبرگانی از سمرقند یا هنرمندانی از کارستان هنری ابراهیم سلطان انجام شده، چراکه از سنت‌های محلی و دیگر نمونه‌های پیش و پس از خود در شیراز متمایز است.