سینمای ایران و نظم سیاسی-اقتصادی (نقد ایدئولوژیک فیلم‌های 1340-1357)

Abstract

سینمای پیش از انقلاب به ویژه در دهه‌های چهل و پنجاه شمسی، پویایی‌های زیادی را تجربه کرده که مجموعۀ آنها به صورت میراثی از الگوها، مضامین و داستان‌ها به سینما و سایر رسانه‌های تصویری پس از انقلاب انتقال یافته است. با این حال، نظم برآمده از انقلاب بی‌‌اعتنا به پیچیدگی‌ها و ناهمسانی‌ها، سینمای دورۀ پهلوی را به عنوان کلیتی یکدست مبتذل و غرب‌زده، رؤیا‌پرداز و ضدواقعیت طرد می‌کند. از این چشم‌انداز، سینمای پیش از انقلاب، سینمایی «ضدمردمی و غیرمردمی» بوده که همدست با نظم مستقرِ سیاسی-اقتصادی زمانۀ خود به تخدیر مخاطبان و «هم‌نوایی» می‌پرداخته است. این پژوهش ضمن حفظ موضع انتقادی در برابر فیلم‌های سینمایی تولیدشده در دهه‌های چهل و پنجاه شمسی، می‌کوشد روایتی از روند تکوین سینمای ایران به دست دهد و روایت‌های ایدئولوژی‌زدۀ کلیت‌ساز از سینمای آن دوره را به میانجی واکاوی فیلم‌های سینمایی به چالش بکشد تا تصویری جامع‌ از سینمای دو دهۀ پایانی دورۀ پهلوی ترسیم شود. چارچوب نظری این پژوهش ملهم از ایده‌های بوردیو دربارۀ «میدان» و نظریۀ جامعه‌شناختی مارک فرو دربارۀ رابطۀ «سینما و تاریخ» است. در روند پژوهش، برای مطالعۀ 33 فیلم که با روش نمونه‌گیری هدفمند گزینش شده‌اند، از روش نقد ایدئولوژیک و تفسیر انتقادی بهره برده شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد با توجّه به برنامه‌های فرهنگی حکومت پهلوی و سایر اقتضائات میدان سینما و زمینۀ اجتماعی کلان که ذیل پاسخگویی به بحران جذب مخاطب و انعکاس انتقادی واقعیت اجتماعی قابل دسته‌بندی هستند، می‌توان از چهار دورۀ متمایز در سینمای پیش از انقلاب ایران سخن گفت.