پاسخ رشد درختان به عوامل اقلیمی: درس‌هایی از جنگل‌های نیمه‌خشک بلوط زاگرس، غرب ایران

Abstract

بوم­سازگان جنگلی زاگرس، بزرگترین ناحیه جنگلی ایران، بوسیلۀ گونه­های بلوط (Quercus) غالب بوده و با اقلیم نیمه خشک مدیترانه ای مشخص می­شود. در طول دو دهۀ گذشته، افزایش دما و تبخیر- تعرق، فشار­های قابل توجهی را حتی روی گونه­های بلوط که بردبار به خشکی هستند، تحمیل کرده است. در این مطالعه، روابط رشد- اقلیم بلوط ایرانی Quercus brantii Lind. که گونۀ غالب بوم­سازگان جنگلی غرب ایران است را مورد بررسی قرار گرفت. برای تحلیل­های گاه­شناسی، 29 مقطع عرضی از درختان بلوط Q. brantii در دو رویشگاه مله­پنجاب و پشمین جمع­آوری شد. مدل­های جمعی تعمیم یافته (GAMs) برای شناسایی روابط غیرخطی و پاسخ­های رشد درخت به متغیرهای اقلیمی ماهانه شامل دما، بارندگی در 18 سال گذشته (2005-2022 میلادی) استفاده شد. مدل 7/66 درصد تغییرات پهنای حلقه­های سالانه را توضیح داد. یافته­های ما حساسیت Q. brantii به تغییرات اقلیمی را نشان می‌دهد، با این نکته که عوامل کلیدی محرک رشد شامل بارندگی از اکتبر سال قبل تا می سال جاری (PrcOct_May)، بارندگی از اکتبر سال قبل تا مارس سال جاری (PrcOct_Mar)، دما از اکتبر سال قبل تا دسامبر سال جاری (TempOct_Sep) و تبخیر و تعرق پتانسیل (PET) در طول بهار و تابستان بودند. رشد شعاعی پس از دوره­های مرطوب (مانند 2005-2007 میلادی) افزایش یافت ولی در طول دوره­های خشک (مانند 2007-2010 میلادی) کاهش رشد شعاعی اتفاق افتاد. Q. brantii پاسخ مثبتی به دسترسی به آب قبل از فصل رشد نشان داد، و تعامل بین بارندگی و سال رویش در طول دوره­های مرطوب، معنی­دار بود. با این ­حال، پاسخ رشد شعاعی درخت به افزایش دما منفی بود (مخصوصاً دمای بیش از 5/22 درجه سانتی­گراد و از اکتبر سال قبل تا سپتامبر سال جاری) و بارندگی محدود در طول تابستان به­عنوان یک عامل محدودکننده حیاتی برای رشد درخت عمل کرد. رشد درخت بوسیلۀ PET در فصل بهار (ماه­های آوریل و مه) بهبود یافت، درحالی­که، کمبود رطوبت خاک درماه ژوئن (با روند خطی) و ماه ژوئیه (با روند غیرخطی) رشد را محدود کرد. به­طور کلی، دسترسی به رطوبت به‌عنوان مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر رشد جنگل‌های بلوط زاگرس شناسایی شد، جایی که بارندگی به­عنوان عامل محدودکننده اصلی عمل می­کند. علاوه براین، استفاده از GAMs بینش­های ارزشمندی را برای تخمین شرایط بهینۀ بارندگی و دما برای رشد Q. brantii در این منطقه فراهم می­کند.