پژوهشی بر تفسیر واعظانه قرآن کریم‏ و تبیین برخی از نمونه‌های آن

Abstract

تفسیر واعظانه، نامی نوآشنا اما گرایشی کهن از تفسیر قرآن‏کریم است که تا کنون مطالعه دقیقی پیرامون چیستی و جایگاه آن میان تفاسیر انجام نیافته است. این گونه‏ی تفسیری با انگیزه‏ی تبیین قرآن همراه با وعظ و اندرز مخاطبان به منظور تأثیرگذاری آموزه‏های قرآنی بر ایشان، با استفاده از ابزارهایی همچون: شعر، حکایت، امثال، اشارات عرفانی و مأثورات روایی، چونان واعظی هنرمند، به تفسیر آیات می‏پردازد. تفسیر واعظانه، تفسیری همسو با روح قرآن یعنی هدایت و موعظه است و شواهد و قراین نشان می‏دهد که رگه‏هایی از آن به عصر نزول بازمی‏گردد لیکن در شکل مصطلح خود با تفسیر حسن بصری آغاز شد و با ترجمه تفسیر طبری ادامه یافت تا سرانجام با تفسیر ابوالفتوح رازی به یک تفسیر کامل با نشانه‏های تفسیری که از آن به «واعظانه» یاد می‏شود، نمود جدّی در جهان تفسیر پیدا کرد. برخلاف تفاسیر اجتهادی-علمی که گرایش تنها نخبگان جامعه را به‏سوی خود ایجاد می‏کند، تفسیر واعظانه همچون خود قرآن، قابل استفاده علمی، تربیتی و اخلاقی برای عموم بوده و هست ولی با تفاسیر تربیتی و هدایتی تفاوت‏هایی دارد. این گونه‏ی تفسیر، می‏تواند فاصله میان دانش تفسیر و توده مسلمان را کاهش داده و به پیوند بیشتر عامه مردم با مفاهیم قرآنی، منتهی گردد. در این مقاله، ضمن به‏کارگیری روش توصیفی-تحلیلی و شیوه منبع‏یابی کتاب‏خانه‏ای، جایگاه تفسیر واعظانه بین گونه‏های مختلف تفاسیر، معنا و چیستی آن با عنایت به مفردات و معناشناسی وعظ، تبیین و برای نخستین بار، تعریف کاملی از آن ارایه شده است