مدیریت ریسک در پروژه‌های ساخت پایدار: مرور ادبیات نظام‌مند و تحلیل کتاب‌سنجی

Abstract

هدف: در سال‌های اخیر با تسری مفهوم توسعه پایدار در چرخه حیات پروژه‌های ساخت و ماهیت پویا و حادثه‌آفرین این پروژه‌ها، مسئله مدیریت ریسک پایدار، بیش از پیش در کانون توجه پژوهشگران قرار گرفته است. با این حال، فقدان مرور نظام‌مند و تحلیل کتاب‌سنجی مجموعه پژوهش‌های انتشاریافته، چشم‌انداز آتی و روند تکامل این حوزه مطالعاتی را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. مطالعه حاضر با هدف ارزیابی و ترسیم بدنه ادبیات برای شناسایی شکاف‌های بالقوه پژوهشی و برجسته کردن مرزهای دانش در حوزه مطالعاتی مدیریت ریسک پروژه‌های ساخت پایدار نگاشته شده است.روش: پژوهش حاضر از نوع توصیفی ـ تحلیلی است و از نظر روش اجرا، مرور نظام‌مند تلقی می‌شود. در این پژوهش برای تحلیل توصیفی و محتوایی مقاله‌ها، مرور نظام‌مند ادبیات مطابق با دستورالعمل پریزما انجام گرفته است. در این راستا، ضمن بازیابی و غربالگری ۱۶۳۰ مقاله انتشاریافته در دو پایگاه علمی اسکوپوس و وب‌آوساینس، طی سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۳، به تحلیل ۱۱۳ مقاله واجد شرایط پرداخته شد. در تکمیل مرور ادبیات نظام‌مند و برای ارزیابی جامع‌نگرتر حوزه مدیریت ریسک پروژه‌های ساخت پایدار، از تحلیل کتاب‌سنجی و فنون مصورسازی، اعم از تحلیل شبکه‌های هم‌تألیفی پژوهشگران و هم‌رخدادی واژگان کلیدی، در نرم‌افزار وس‌ویور بهره برده شد.یافته‌ها: با تحلیل توصیفیِ مقاله‌های بازیابی شده بر مبنای سال انتشار و فراوانی آن‌ها در مجله‌های گوناگون، مشخص شد که در سال‌های اخیر، استقبال پژوهشگران به حوزه مطالعاتی مدیریت ریسک پروژه‌های ساخت، از منظر توسعه پایدار، رو به افزایش بود. با تحلیل محتوایی مقاله‌ها ملاحظه شد که پژوهشگران در حوزه کلی مدیریت ریسک پروژه‌های ساخت پایدار، بر پنج مضمون پژوهشی تمرکز داشتند که عبارت‌اند از: ۱. ریسک‌های کلی پایداری؛ ۲. ریسک‌های تدارکات پایدار؛ ۳. ریسک‌های زنجیره تأمین؛ ۴. ریسک‌های پذیرش فناوری؛ ۵. ریسک‌های منابع انسانی. با تعمیق و تدقیق در پژوهش‌ها ملاحظه شد که پرتکرارترین ریسک‌ها در پروژه‌های ساخت پایدار، در هشت بُعد اصلی قرار داشتند: ۱. مالی و اقتصادی؛ ۲. اجتماعی؛ ۳. اجرایی، مدیریتی و سازمانی؛ ۴. دانشی و مهارتی؛ ۵. دولتی و قانونی؛ ۶. ذی نفعان/کارفرما؛ ۷. زیست‌محیطی؛ ۸. فناوری، تجهیزات و منابع. از منظر روش پژوهش ملاحظه شد که سهم پژوهش‌های تجربی و کاربردی در مدیریت ریسک پروژه‌های ساخت پایدار، کمتر از پژوهش‌های توصیفی و مروری بود که این امر، بر وجود فرصت‌های مطالعاتی فراوان برای انجام پژوهش‌های کاربردی با طرح مسائل و اعمال فرض‌های مختلف، تأکید می‌کند. از نظر استراتژی، سهم چشمگیری از مقاله‌ها، روش پیمایشی و تعداد کمتری از مقاله‌ها روش مطالعه موردی را در دستور کار خود قرار داده بودند. نظر به آنکه دقت و تعمیم‌پذیری نتایج پژوهش، در روش پیمایشی بیش از مطالعه موردی است، گرایش پژوهشگران به استراتژی پیمایشی بیشتر بود. همچنین پژوهشگران در ارزیابی ریسک‌های پروژه‌های ساخت پایدار، اغلب از روش‌های تحلیل آماری بهره برده بودند. با تحلیل کتاب‌سنجی و تدقیق در تحلیل‌های هم‌رخدادی واژگان کلیدی، ملاحظه شد که گرایش آتی پژوهشگران در محوریت قراردادن مفاهیم، رویکردها و زمینه‌هایی همچون اقتصاد چرخشی، بازیافت، ارزیابی ریسک، تحلیل عاملی، رهبری در انرژی و محیط زیست کشورهای در حال توسعه و پیمایش پرسش‌نامه‌ای، در حوزه مدیریت ریسک پرژوه‌های ساخت پایدار بود.نتیجه‌گیری: با توجه به یافته‌های این پژوهش، پیش‌بینی می‌شود که جهت‌گیری مقاله‌های آتی از نظر محتوایی و روش‌شناسی، به‌سمت تکمیل پازل نظام مدیریت ریسک پایداری (شناسایی، ارزیابی، کنترل و واکنش به ریسک) در پروژه‌های ساخت‌وساز پایدار، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، در قالب مطالعات تجربی و کاربردی با روش آمیخته و کاربست رویکرد ترکیبی در فضای‌عدم قطعیت باشد. مطالعات مختلفی به بررسی موانع و مخاطرات پروژه‌های ساخت از وجوه مختلف پایداری مانند اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی پرداخته‌اند. اما سهم بُعد اقتصادی بیش از ابعاد اجتماعی و زیست‌محیطی بود که این نقصان، ارزیابی جامع‌نگری از ریسک پروژه‌های پایدار به ارمغان نمی‌آورد. هرچند انجام چنین مطالعات برای تخصیص کارآمد منابع ضروری هستند. سهم دانش‌افزایی این مقاله در واکاوی وضعیت کتاب‌سنجی حوزه مطالعاتی مدیریت ریسک در پروژه‌های ساخت پایدار، به‌منظور تعیین جهت‌گیری پژوهش‌های آتی نیز به سهم خود منحصربه‌فرد بود.