مطالعۀ فرایند همسان‌سازی در جامعۀ صفوی (با بررسی پوشاک، آلات و اطوار در نگاره‌های سه مکتب تیموری، تبریز و استرآباد)

Abstract

مقایسۀ نگاره‌های دورۀ صفوی با مکاتب پیش از آن گویای آن است که، صفویان به پیروی از سیاست‌های «همسان‌سازی» حکومت به‌دنبال گرایش‌های همگون‌سازی جامعه با فرهنگ‌پذیری از طریق پوشاک، آلات و اطوار بوده‌اند. این همگون‌سازی دوهزار سال پس از یکسان‌سازی هخامنشیان در ایران بی‌نظیر است چنان‌که، نُه قرن پس از ساسانیان با دین واحد رسمی نیز همگون‌سازی رخ نداده است. در دورۀ صفوی که ایران از نظر سیاسی تاحدودی یکپارچه و مذهب رسمی تشیع اعلام شده بود، این نکته خود را در وضع ظاهری مردم نیز نمایان می‌ساخت هرچند این آهنگِ اجتماعی در ولایات و شهرستان‌ها به‌دلیل دوری از کانون قدرت، نمود کم‌تری داشته است و این موضوع در مطالعۀ نگاره‌های مکاتب «ایالتی» با «درباری» عصر صفوی نیز آشکار است. در این پژوهش تلاش شده است تا فرایند همسان‌سازی در جامعۀ صفوی با استناد به منابع تصویری مکاتب هرات تیموری، تبریز 2 و مکتب ایالتی استرآباد دورۀ صفوی بررسی شود. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی و مبتنی‌بر مطالعات کتابخانه‌ای با استناد به متون تاریخی انجام شده است. نتایج حاصل از آن در تطبیق منابع تصویری مکتب هرات، به‌عنوان یک مکتب پیش از صفوی و مکتب درباری تبریز 2 و مکتب ایالتی استرآباد به‌عنوان دو مکتب نگارگری دورۀ صفوی نشان می‌دهد که، فرایند همسان‌سازی در جامعۀ صفوی برخلاف چندسلیقگی پیش‌از آن، به شکل‌گیری یک روند و کشش عمومی برای تظاهر به فرمی یکسان و متحد از لحاظ پوشاک و حتی زبان بدن منجر شده است.