ارزیابی و پهنه‌بندی مکانی خطر آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع با کاربرد روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیارۀ مبتنی بر GIS در زاگرس میانی

Abstract

مقدمه: افزایش فراوانی و شدت آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع موضوعی بسیار نگران‌کننده است. آتش‌سوزی جنگل و مرتع فاجعۀ طبیعی یا انسانی رایجی است که اثر زیادی بر ساختار پوشش گیاهی، ذخیرۀ کربن بوم‌سازگان، فون و فلور، چشم‌انداز جنگل و هجوم گونه‌های گیاهی بیگانه دارد. ارزیابی دقیق خطر آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع و پهنه‌بندی آن می‌تواند اهمیت کاربردی زیادی در پیشگیری از آتش‌سوزی و کاهش خسارات آن در زمینۀ مدیریت مؤثر محیط زیست داشته باشد. هدف این پژوهش، ارزیابی خطر آتش‌سوزی جنگلها و مراتع و پهنه‌بندی آن با تلفیق فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی و روش نسبت فراوانی در محیط سامانۀ اطلاعات جغرافیایی است. مواد و روش‌ها: این پژوهش در بخشی از ناحیۀ رویشی زاگرس میانی واقع در منطقۀ اورامانات (استان کرمانشاه)، به‌دلیل آتش‌سوزی‌های متعدد سالیان اخیر و به‌منظور شناسایی و اولویت‌بندی دقیق عوامل مؤثر بر آتش‌سوزی و تهیۀ نقشۀ خطر آتش‌سوزی انجام گرفت. معیارهای تأثیرگذار بر وقوع آتش‌سوزی جنگل و مرتع براساس نظر کارشناسان و مرور منابع شناسایی شد. درمجموع چهار معیار و دوازده زیرمعیار شامل معیار زیرساختی (فاصله از جاده، فاصله از مناطق مسکونی)، معیار بوم‌شناختی (متوسط بارندگی سالیانه، متوسط دمای ماهیانه، تراکم پوشش جنگلی، تراکم پوشش مرتعی)، معیار اقتصادی- اجتماعی (کاربری/ پوشش زمین، تراکم جمعیت) و معیار فیزیوگرافی (ارتفاع، شیب، جهت شیب و فاصله از رودخانه‌ها) با کاربرد فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی گروهی و مقایسۀ زوجی توسط 13 نفر از کارشناسان و محققان (خبرگان) مرتبط با آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، ارزیابی و وزن‌دهی شد. اهمیت نسبی طبقات مختلف زیرمعیارها نیز با استفاده روش نسبت فراوانی محاسبه شد. در نهایت نقشۀ پهنه‌بندی خطر آتش‌سوزی با روش ترکیب خطی وزنی نقشه‌های رقومی زیرمعیارها در محیط GIS در پنج ردۀ خطر (خیلی کم تا خیلی زیاد) به ‌دست آمد. راستی‌آزمایی نتایج از طریق همپوشانی با آتش‌سوزی‌های رخ‌داده در منطقۀ پژوهش در فاصله سال‌های 1402-1395 انجام گرفت. یافته‌ها: نتایج نشان داد که معیار اقتصادی- اجتماعی با وزن 473/0 و زیرمعیار کاربری اراضی با وزن 252/0 بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده‌اند و مهم‌ترین معیار و زیرمعیار مؤثر بر وقوع آتش‌سوزی بوم‌سازگان‌های جنگلی شناخته شدند. نقشۀ پهنه‌بندی خطر آتش‌سوزی نشان داد که حدود 52 درصد منطقۀ پژوهش در طبقۀ خطر زیاد و خیلی زیاد قرار گرفته است. همچنین براساس نتایج حاصل از روی‌هم‌گذاری نقشۀ مناطق آتش‌سوزی واقعی و نقشۀ پهنه‌بندی خطر آتش‌سوزی، 41/94 درصد سطح مناطق آتش‌سوزی واقعی در مناطق با خطر زیاد و بسیار زیاد آتش‌سوزی واقع شده است که می‌تواند بیانگر ارزیابی دقیق و صحت زیاد نقشۀ پهنه‌بندی نهایی باشد. نتیجه‌گیری: به‌طور کلی، این پژوهش اهمیت تهیۀ نقشۀ مناطق سوخته‌شده و پهنه‌بندی خطر آتش‌سوزی را برجسته کرد و چارچوب جدیدی برای شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مختلف مؤثر بر آتش‌سوزی در مناطق جنگلی حساس به آتش‌سوزی اورامانات (استان کرمانشاه) ارائه داد که می‌تواند در زمینۀ اقدامات پیشگیری و کنترلی اولویت‌بندی‌شده برای جلوگیری از تخریب جنگل و مرتع در آینده مؤثر واقع شود.