تاثیر فواصل آبیاری و زمان قطع آبیاری بر عملکرد ژنوتیپ‌های کنجد

Abstract

سابقه و هدف: از آنجائیکه در ایران، بخش کشاورزی با مصرف بیش از نیمی از منابع آب، عمده‌ترین مصرف‌کننده آب به شمار می‌آید، کاهش فراهمی آب ناشی از تغییرات اقلیمی مهم‌ترین عامل محدودکننده تولیدات زراعی است. بنابراین افزایش بهره‌وری آب و استفاده بهینه از این منابع محدود آبی ضروری به‌نظر می‌رسد. با در نظر داشتن محدودیت در منابع آبی مخصوصاً در فصل تابستان که زمان کاشت، داشت و برداشت کنجد در کشور است، ضرورت دارد درخصوص نحوه مصرف بهینه آب در زراعت کنجد و امکان جایگزینی توده‌های بومی و ارقام قدیمی با ارقام جدید، بررسی‌های کاربردی صورت گیرد. بنابراین این فرضیه وجود دارد که می‌توان در خصوص ارقام و لاین‌های در دست معرفی کنجد از طریق کاهش دسترسی گیاه به آب (افزایش فواصل زمانی بین آبیاری و یا تسریع در قطع کردن آبیاری در انتهای دوره رشد) با حداقل کاهش عملکرد دانه و روغن، به کارایی مصرف آب بیشتری دست یافت. بدین منظور پژوهش حاضر طراحی و اجرا شده است.مواد و روش‌ها: آزمایش در دو سال 1401 و 1402 در مزرعه پژوهشی مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، واقع در استان البرز، کرج اجرا شد. در این آزمایش اثر تیمار فواصل آبیاری شامل آبیاری پس از مصرف 40 درصد رطوبت قابل استفاده (آبیاری کامل) و آبیاری پس از مصرف 80 درصد رطوبت قابل استفاده (کم آبیاری)، و زمان قطع آخرین آبیاری شامل قطع آبیاری در ابتدای گلدهی، قطع آبیاری در ابتدای کپسول‌دهی و قطع آبیاری در اواسط کپسول‌دهی بر عملکرد و اجزای عملکرد، درصد و عملکرد روغن و کارایی مصرف آب دو ژنوتیپ کنجد شامل رقم اولتان و لاین در دست معرفی کنجد مورد بررسی قرار گرفت. آزمایش به صورت کرت‌های دوبار خردشده (تیمار فواصل آبیاری عامل اصلی، زمان قطع آخرین آبیاری عامل فرعی و ژنوتیپ عامل فرعی فرعی) در قالب طرح پایه بلوک-های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. در این آزمایش از تجزیه مرکب داده‌ها با فرض اثر تصادفی سال و با استفاده از رویه GLM در نرم‌افزار SAS استفاده شد. برای مقایسه میانگین‌ اثرات اصلی از آزمون LSD (گزاره means) در سطح احتمال پنج درصد و در صورت معنی‌دار بودن اثر متقابل، برش‌دهی و مقایسه میانگین‌ها با استفاده از آزمون lsmeans (گزاره‌های slice و pdiff) انجام گرفت.یافته‌ها: نتایج نشان داد که در هر دو ژنوتیپ، قطع آبیاری در اوایل کپسول‌دهی در مقایسه با اواسط آن در شرایط آبیاری کامل تأثیر معنی‌داری بر تعداد کپسول در بوته نداشت. همچنین در شرایط آبیاری کامل بین دو تیمار قطع آبیاری در اوایل و اواسط کپسول‌دهی تفاوت معنی‌داری از لحاظ عملکرد دانه مشاهده نشد. به‌عبارت دیگر ادامه آبیاری پس از اوایل کپسول‌دهی نقشی در افزایش عملکرد دانه کنجد ندارد. علاوه بر این، نتایج نشان داد که عملکرد هر دو ژنوتیپ در شرایط آبیاری کامل تقریبا برابر (871 و 890 کیلوگرم در هکتار به‌ترتیب در رقم اولتان و لاین شماره 2) ولی در شرایط کم آبیاری عملکرد لاین شماره 2 تا 51 درصد از رقم اولتان بیشتر بود. در رقم اولتان تسریع در قطع آبیاری با کاهش معنی‌دار کارایی مصرف آب همراه بود، حال آنکه در لاین شماره 2، قطع آبیاری در اوایل کپسول‌دهی در مقایسه با اواسط آن نه تنها کارایی مصرف آب را کاهش نداد، بلکه به‌طور غیر معنی‌داری موجب افزایش آن شد. نتیجه‌گیری: در مجموع چنین جمع‌بندی می‌شود که در شرایط کم آبیاری تعویق زمان قطع آبیاری تا اواسط کپسول‌دهی و در شرایط آبیاری کامل قطع آب در ابتدای کپسول‌دهی می‌تواند مدیریت مناسبی برای تولید کنجد باشد. همچنین جایگزینی ارقام جدیدتر از جمله لاین در دست معرفی شماره 2 می‌تواند در افزایش عملکرد و کارایی مصرف آب در زراعت کنجد مؤثر باشد.