اثر موقعیت ناوه و پشتۀ بادهای غربی بر گسترۀ خشکسالی‌های ایران

Abstract

خشکسالی‌های متوالی سال‌های اخیر در ایران اهمیت تحلیل ساختارهای جوّی و اثر آن را بر الگوهای بارش و خشکسالی افزایش داده است. هدف از پژوهش حاضر بررسی موقعیت و تغییرات مکانی اجزای کلیدی گردش جوّ و سامانه‌های همدید منطقه از‌جمله پشته‌ها و ناوه‌های جوّی در ارتباط با گسترۀ خشکسالی‌های ماهانۀ ایران است. در این مطالعه از داده‌های ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال و بارش داده‌های ERA5 با دقت 25/0 درجه از سال 1979 تا 2021 استفاده شد. درصد مساحت خشکسالی‌های ماهانه (سپتامبر تا می) با شاخص RAI در پنج طبقه محاسبه و موقعیت محور و حد جنوبی و شمالی ناوه‌ها و پشته‌ها در گستره‌ای از غرب ایران تا شرق اقیانوس اطلس استخراج و ترسیم شد. نتایج نشان داد که محور ناوه در خشکسالی‌های فراگیر از 30 درجۀ شرقی در سپتامبر و می به 10 درجۀ شرقی در سایر ماه‌ها و محور پشته در تمام ماه‌ها در محدودۀ مرکز تا غرب ایران و در‌مقابل، محور ناوه‌ها در ماه‌های فاقد خشکسالی بین 30 تا 40 درجۀ شرقی و محور پشته‌ها در ماه‌های فاقد خشکسالی از 0 تا 20 درجۀ شرقی مستقر بوده است. حد جنوبی ناوه‌ها در خشکسالی‌های فراگیر در شمال آفریقا و حد شمالی پشته‌ها در محدودۀ روسیه تا آسیای میانه مشاهده شد. میزان جابه‌جایی محور پشته‌‌ها بین ماه‌های خشکسالی فراگیر و فاقد خشکسالی (حدود 50 درجه) بسیار بیشتر از تغییر موقعیت محور ناوه‌‌ها بوده است. جابه‌جایی حد جنوبی ناوه‌‌ها و به‌خصوص حد شمالی پشته‌‌‌ها، کاهش بارش و افزایش خشکسالی را در ماه‌های دسامبر، ژانویه و مارس (در پژوهش‌های قبلی به‌طور مشخص به آن اشاره شده است) توجیه می‌کند؛ به‌طوری ‌که در این ماه‌‌ها به‌ترتیب پشته‌ها و ناوه‌‌ها جابه‌جایی شرق‌ و غرب‌سو داشته است. این شاید نمایانگر تغییر رژیم بارش ایران متأثر از تغییر اجزای گردش جوّ منطقه در بستر گردش جوّ سیاره‌ای باشد.