گونه‌شناسی جن و پری در بارگاه سلیمان نبی با تأکید بر نقاشی‌های لاکی قاجاری

Abstract

موجودات ماورایی در فرهنگ و افسانه‌های ایرانی، همانند دیگر فرهنگ‌ها، جایگاه ویژه‌ای دارند و در متون مذهبی و افسانه‌های دینی، به‌ویژه در ارتباط با پیامبران، حضور آن‌ها مورد توجه بوده؛ یکی از این داستان‌ها، داستان سلیمان نبی است که در آن، موجودات ماورایی به‌عنوان خدمتگزاران او حضور دارند. این روایت‌ها نه ‌تنها در متون ایرانی بلکه در متون قرآنی، توراتی و حتی در ادبیات اسلامی و غربی نیز مطرح است. اگرچه شکلی مشخص و تثبیت‌شده از این موجودات وجود ندارد، اما تعاریف مختلف در متون ایرانی، آن‌ها را با ویژگی‌هایی خاص قابل تصور می‌سازد. پژوهش حاضر به شناسایی نحوه به تصویرکشیدن موجودات ماورایی در بارگاه سلیمان نبی در نقاشی‌های لاکی دوره قاجار می‌پردازد. سوال اصلی این است که "هنرمندان قاجاری بر اساس چه اصولی موجودات ماورایی را در نقاشی‌های خود ترسیم کرده‌اند؟" نگارندگان با استفاده از مطالعات اسنادی و روش کیفی، پنج نقاشی لاکی دوره قاجار را توصیف و تحلیل کرده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که تغییرات فرهنگی و اجتماعی در دوران قاجار تأثیرات قابل‌توجهی بر هنر این دوره داشته است. در این دوران، شناخت ایرانیان از دیوان دچار تحولات عمده‌ای شده است. بخش بزرگی از دیوان با ویژگی‌های مادینه، رفتار و پوشاک به‌صورت موجوداتی ملایم و در صفوف زنان حرمسرا تصویر شده‌اند. بسیاری از دیوان دیگر ویژگی‌های ددمنشی و اهریمنی خود را از دست داده و به‌صورت موجوداتی بی‌آزار و منفعل نمایش داده می‌شوند. این تغییرات بازتاب‌دهنده تحولات اجتماعی و فرهنگی در جامعه قاجار هستند و موجب بازتعریف نقش‌ها و ویژگی‌های سنتی موجودات ماورایی در هنر قاجاری شده‌اند.