ارزیابی کمّی تأثیر توسعۀ کشاورزی بر امنیت غذایی و خطر بیابان‏زایی در دشت بالاجام شهرستان تربت جام، استان خراسان رضوی

Abstract

بیابان‏‌زایی، تهدیدی جدی برای تمامی بوم­‌سازگان‌ به‌­ویژه مناطق خشک می­‌باشد. به ­طوریکه، امروزه با گسترش فعالیت‌های انسانی از جمله کشاورزی، بیابان‌زایی نیز شدت یافته­‌است. لذا، پژوهش حاضر با هدف پاسخ به این پرسش که آیا توسعۀ کشاورزی علاوه بر افزایش امنیت غذایی، تأثیرهای خسارت‌بار محیطی نیز به همراه خواهد داشت، انجام شد. بنابراین، در ابتدا تأثیر توسعه کشاورزی با استفاده از شاخص‌هایی همچون عملکرد و تولید، سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساختی، نهادی، اشتغال و مکانیزاسیون انجام و سپس شدت بیابان‌زایی با استفاده از معیارهای اقلیم، خاک، تغییر کاربری­ اراضی و شاخص‌‏های کمّی و کیفی آب زیرزمینی با استفاده از مدل IMDPA محاسبه شد. این پژوهش در دشت بالاجام شهرستان تربت‌جام که از قطب‌های مهم کشاورزی در خراسان رضوی است، در دورۀ آماری 1390 تا 1400 انجام شد. نتایج ارزیابی تأثیر توسعۀ کشاورزی نشان داد که منطقۀ مورد بررسی از نظر شاخص‏‌های توسعه‌ای کشاورزی، اشتغال و درآمدزایی از سال 1390 تا 1400 روند افزایشی داشته ­است. در سال‌های 1390 تا 1400 به ­ترتیب مقدار سرمایه‌گذاری از 1560 میلیون ریال به 14800 میلیون ریال رسیده و در حدود km224.95 از اراضی نیز تسطیح و نوسازی شده‌اند. در نتیجه این اقدامات، مقدار تولید و عملکرد در هکتار برای محصولات کلیدی همچون گندم، جو، چغندرقند و ذرت علوفه‌ای افزایش یافته است. اما از بُعد تخریب سرزمین و بیابان‌زایی، نتایج بیانگر آن است که 37 و 63 درصد منطقه به ترتیب در طبقۀ شدید و متوسط بیابان‌زایی قرار دارند. به طوریکه بیشترین تأثیر بر بیابان‌زایی دشت بالاجام به ترتیب مربوط به معیارهای اقلیمی، آب زیرزمینی، تغییر کاربری و کاهش کیفیت خاک بوده که موجب تخریب منابع پایه و بوم­‌شناختی شده و در نتیجه امنیت غذایی را با خطر جدی مواجه ساخته است.