تحلیل تنوع و صفات مؤثر بر عملکرد وش در توده‌های بومی پنبه ایران

Abstract

سابقه و هدف: مواد ژنتیکی متنوع گیاهی گنجینه‌های بالقوه‌ای هستند که پشتوانه‌ای ارزشمند برای برنامه‌های اصلاح نباتات محسوب می‌شوند، زیرا اساس تحقیقات به‌نژادی گیاهان بر پایه تنوع ژنتیکی وسیع استوار است و اصولاً بدون وجود تنوع، به‌نژادی و انتخاب مفهومی نخواهد داشت. این مطالعه به‌منظور ارزیابی تنوع موجود در توده‌های مختلف پنبه و همچنین شناسایی صفات مؤثر بر عملکرد وش انجام شد. مواد و روش ها: در این مطالعه تعداد 44 توده بومی پنبه طی دو سال 1398 و 1399 در مزرعه ایستگاه تحقیقات کشاورزی کاشمر کشت شدند. صفات تعداد غوزه باز و بسته، قطر طوقه، عملکرد وش، وزن غوزه، تعداد شاخه‌های رویا و زایا، ارتفاع بوته و زودرسی محصول اندازه‌گیری شدند. از آماره‌های توصیفی، تجزیه بای‌پلات صفت×ژنوتیپ (GT)، تجزیه به عامل‌ها و تجزیه خوشه‌ای جهت بررسی اهداف این پژوهش استفاده شد. تجزیه و تحلیل‌های آماری بر مبنای میانگین داده‌های دو ساله انجام شد. به‌منظور بررسی آماره‌های توصیفی از نرم‌افزار JUMP، برای تجزیه به عامل‌ها و تجزیه خوشه‌ای از نرم‌افزار SPSS 21 و برای تجزیه GT بای‌پلات از نرم‌افزار GEA-R استفاده شد.یافته ها: دامنه تغییرات وزن غوزه و تعداد غوزه بسته براساس میانگین داده‌های دو ساله بالا بود که حاکی از تنوع ژنوتیپ‌های مورد بررسی برای صفات مذکور می‌باشد. مقایسه ژنوتیپ‌ها براساس صفات چندگانه احتمال تشخیص گروه‌های ژنوتیپی مختلف را ممکن ساخت. تجزیه خوشه‌ای از لحاظ صفات مورد مطالعه، ژنوتیپ‌ها را در چهار گروه اصلی قرار داد. گروه اول حاصل از تجزیه خوشه‌ای زودرس‌تر بود اما کمترین میانگین ارتفاع بوته، تعداد شاخه رویا و زایا، تعداد غوزه باز و قطر طوقه را به خود اختصاص داد. از طرفی گروه دوم و سوم کمترین میزان زودرسی را دارا بودند. ژنوتیپ‌های گروه دوم کمترین وزن غوزه، تعداد شاخه رویا و قطر طوقه را داشتند و گروه سوم بیشترین ارتفاع بوته، تعداد شاخه رویا و تعداد غوزه باز را به خود اختصاص داد. ژنوتیپ‌های گروه چهارم زودرسی و تعداد غوزه بسته بیشتری داشتند. انتخاب ژنوتیپ‌های گروه اول برای برنامه‌های به‌نژادی به‌منظور افزایش زودرسی به همراه کاهش ارتفاع بوته می‌تواند در جهت دستیابی به ارقام با تحمل بیشتر به تنش‌های محیطی از جمله خشکی مفید باشد. همچنین می‌توان از ژنوتیپ‌های گروه سوم که بیشترین تعداد غوزه باز را داشتند برای تلاقی با ژنوتیپ‌های گروه اول به‌منظور ایجاد ارقام با کیفیت و زودرس استفاده کرد.نتیجه‌گیری: تنوع ژنتیکی قابل ملاحظه‌ای بین توده‌های بومی مورد مطالعه از نظر اکثر صفات مورد بررسی وجود داشت که نشان‌دهنده پتانسیل بالا برای بهبود این صفات از طریق انتخاب هدفمند در برنامه‌های اصلاحی می‌باشد. وزن غوزه مهم‌ترین جزء تأثیرگذار بر عملکرد وش بود و جزء الیاف نسبت به جزء دانه تاثیر بیشتری در وزن غوزه برخی ژنوتیپ‌های مورد بررسی داشت.