کاپیتولاسیون و نقض حاکمیت ملی نگاهی تطبیقی بر رویکرد سیاسی امیرکبیر، مصدق و امام‌خمینی

Abstract

کاپیتولاسیون (رژیم قضاوت کنسولی) به‌معنای مصونیت بیگانگان از محاکمه طبق قانون کشور میزبان است. تحمیل این رژیم نشان‌دهندۀ تسلیم کشور ضعیف دربرابر بیگانگان است. پس‌از جنگ‌های دورۀ دوم ایران و روس، انعقاد قرارداد ترکمنچای زمینۀ شکل‌گیری تعریف مشخصی از کاپیتولاسیون را در سیاست عملی ایرانِ دورۀ قاجار فراهم کرد و اجرای این رژیم، پیامدهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ناگواری را برای ایران به‌دنبال آورد. اهمیت کاپیتولاسیون در ساختار سیاسی ایران به‌دلیل نقض حاکمیت ملی است. برای آنکه اتباع خارجی بتوانند از این مصونیت در کشور میزبان استفاده کنند لازم بود دو پیش‌شرط فراهم شود: 1- قانون و ضمانت اجرایی آن؛ 2- وجود قدرتی که براساس آن، حقوق حقۀ ملی موردقبول دولت‌های صاحب منافع قرار گیرد. باتوجه به تأثیر کاپیتولاسیون در برداشتِ اتباع بیگانه از ساختار قضایی، و حاکمیت و قدرت سیاسی کشور میزبان، دولت‌مردان به ارائۀ تعریفی مشخص از حاکمیت ملی و تعیین حد و حدود قوانین مدون توجه کردند تا دربرابر سوءاستفادۀ اتباع خارجی راه‌حلی بیابند که اتباع خارجی نتوانند با ناچیز پنداشتن اختیاراتِ حاکمیت، استقلال ملی را نادیده بگیرند. در همین راستا برای درک برداشت‌های سیاسی از کاپیتولاسیون، واکنش سه شخصیت سیاسی در موقعیت‌های متفاوت دربرابر کاپیتولاسیون موردتوجه این مقاله قرار گرفته‌است: امیرکبیرْ صدراعظم ناصرالدین‌شاه، مصدقْ نخست‌وزیر دوران نهضت ملی‌شدن صنعت نفت، و امام‌خمینیْ معترض و منتقد اعطای مصونیت قضایی به‌صورت لایحۀ قانونی در انقلاب سفید محمدرضاشاه. مقالۀ پیشِ‌رو برمبنای روش مقایسه‌ای تدوین شده‌است؛ به‌این‌ترتیب که به بررسی اندیشه و دیدگاه امیرکبیر، مصدق، امام‌خمینی و برداشت‌شان از کاپیتولاسیون می‌پردازد. در این مقاله این پرسش مطرح می‌شود که از نظر این سه شخصیت، مفهوم کاپیتولاسیون و نقض حاکمیت ملی چه تأثیری بر جایگاه سیاسی ایران و روابط خارجی آن با کشورهای دیگر داشته‌است؟