روایت مرگ و شهادت در رمان شطرنج با ماشین قیامت از حبیب احمد‌زاده

Abstract

اندیشیدن دربارۀ مرگ و سخن گفتن از آن، از بن‌مایه‌های رایج در ادبیات هر قوم است. عمل ناممکن آفریدن از هیچ مانند حضور زندگی در مرگ تضادی است که منشأ ایجاد اثر هنری است. در این میان، رمان «شطرنج با ماشین قیامت»، به عنوان یکی از برجسته‌ترین رمان‌های دفاع مقدس دربارۀ مرگ دارای دو نگرش متفاوت از سوی شخصیّت‌های منفی چون مهندس و شخصیّت بسیجی چون راوی است که هریک از دریچه‌ای متفاوت به آن گریسته است. به همین جهت، نگارنده به هدف شناساندن انواع روایت مرگ و تفاوت آن با شهادت و نیز پاسخ به اینکه احمدزاده چگونه توانسته است از دو زاویه مادی‌گرا و معنوی‌گرا مرگ و شهادت را در رمان خویش تبیین نماید؛ به شیوه‌هایی روایی پرداخت مرگ‌اندیشانه و شهادت در این رمان توجّه کرد. مطابق این جستار، فرهنگ ناشی از مفهوم شهادت، همواره در پردازش شخصیّت‌های موسی و پرویز و فرمانده تجلی یافته است که مبتنی بر فرهنگ استقامت و پایداری و ایثار و فداکاری تا سر حد لقاء است. طرح داستان به خواننده می‌فهماند که علاوه بر قوی کردن اعتقادات قلبی باید در عمل نیز رفتاری انسانی و مطابق با ارزش‌های دفاع مقدس داشته باشد و همیشه آمادۀ هر نوع شهادت‌طلبی‌ها و ایثاری برای تحقق اهداف دینش باشد