فقیه ـ دیوان‌سالاران و اصلاحات یعقوب آق‌قویونلو

Abstract

بررسی و واکاوی اصلاحات یعقوب‌پادشاه، از زاویه اقدامات فقیه- دیوان‌سالارانِ حاضر در ساختار حکومتی و تشکیلاتی آق‌قویونلوها، روشنی زیادی بر ابهامات موجود در مبانی فکری این اصلاحات، می‌افکند، درواقع، زمینه‌سازی و پی‌ریزی مقدمات این اصلاحات را باید در تفکرات و آراء فقهایی دانست، که وظایف دیوانی و دیوان‌سالاری را نیز بر عهده گرفته بودند، از این روی، ایشان فقه اسلامی، که تفکراتشان از آن سرچشمه گرفته و در عرصه آن بالنده شده بودند را، در ارتباط با جنبه‌های مختلف اصلاحات، به کار گرفته، به این برنامه رنگ و صبغه شریعتمدارانه دادند، و این ویژگی، یعنی فقاهتی بودن مبانی اصلاحات، جزء لاینفک آن گردید، به طوری که چه در بخش اصلاحات اقتصادی و چه در بخش اصلاحات اجتماعی، این رویکرد، به وضوح خودنمایی می‌کند، در این میان حضور مستقیم و غیر مستقیم اندیشه‌های فقیه‌-‌ دیوان‌سالارانی نظیر قاضی‌عیسی ساوجی، شیخ‌علی صدر، علّامه جلال‌الدین دوانی و فضل‌الله روزبهان‌ خنجی، در نظریه‌پردازی، تدوین و اجرای برنامه اصلاحات، شایان توجه است و عنایت به این رویکرد از جانب این گروه، سبب گردید که ایشان در قوالب مختلف، آراء و اندیشه‌های خود را عرضه نمایند. در این نوشتار، نگارنده در پی درک این موضوع است که اصلاحات یعقوب‌پادشاه، از نظرگاه آراء و ‌‌‌اندیشه‌های فقیه‌ـ دیوان‌سالاران، چگونه مورد بررسی قرار گرفته است؟ فرضیه ‌این نوشتار بدین ترتیب است که اندیشه‌های فقهای دیوان‌سالار عصر یعقوب‌پادشاه، در اصلاحات وی غلبه داشته است. روش تحقیق این نوشتار، با توجه به ماهیت موضوع، توصیفی ـ تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه‌ای است، درارتباط با پیشینه تحقیق نیز باید اشاره شود که، تحقیقات متعددی در قالب مقاله و کتاب دراین ارتباط انجام گرفته، که وجه غالب آنها، بررسی این اصلاحات از منظر نظم ایرانی و تمرکزگرایی دیوانی است، ازجمله این تحقیقات می‌توان به مقاله ابوالحسن‌فیاض‌انوش باعنوان <em>«اصلاحات قاضی‌صفی‌الدین‌عیسی‌ساوجی در دوران سلطان‌یعقوب آق‌قویونلو»</em> مقاله ولادیمیرمینورسکی تحت عنوان <em>«</em><em>The Aq-qoyunlu and Reforms</em><em>»</em>، مدخل <em>«آق قویونلو»</em> در دایره المعارف بزرگ اسلامی، نوشته رضا رضازاده لنگرودی و کتاب <em>«تاریخ فراموش شده ایران در دوره سلطان‌یعقوب‌آق‌قویونلو»</em>، نوشته هدی ‌سیدحسین‌زاده، اشاره نمود.