برساخت فرهنگ دینداری در شبکه‏ اجتماعی اینستاگرام و نقش آن در تحول مرجعیت دینی

Abstract

این مقاله با هدف مطالعه تحول مرجعیت دینی بر اساس ابعاد فرهنگ دینداریِ برساخت شده در شبکه اینستاگرام آغاز شد. پژوهشگر که رویکردی استقرایی به موضوع داشت، تنها با تاکید بر دو نکته محورهای نظری خود را برای گردآوری داده ‏ها مشخص نمود که عبارتند از: کثرت‏ گرایی دینی موجب از میان رفتن انحصارگرایی نمی ‏شود و در ضمن، صرفا انحصارگرایی در دین به پذیرش مرجعیت دینی منتهی نخواهد شد. پس از مرور بحث‏ های نظری در این باره و مقایسه آن با پژوهش‏های انجام شده، گردآوری داده‏ ها را بر اساس اصول روش نتنوگرافی (مردم‏نگاری آنلاین) انجام داد. در بخش نمونه‏گیری ۱۵ صفحه در اینستاگرام که متعلق به دیدگاه‏های مختلف دینی بودند و منتسب به افراد شناخته ‏شده که موافقان و مخالفان فرهنگ دینداریِ حاکم بر جامعه را شامل می‏شد، انتخاب شد. البته تعداد دنبال‏کننده‏های این صفحات نیز یکی از شاخص ‏های انتخاب صفحات مذکور بودند. در بخش گردآوری داده ‏ها پست‏ های تصویری، نوشتاری و صوتی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاصل از تحلیل داده ‏ها نشان داد که فرهنگ دینداری دارای ابعاد مناسکی، پیامدی، تجربی، اعتقادی و اخلاقی هستند. اما نقش این ابعاد در تحول جایگاه مرجعیت سنتی به یک میزان نبوده است. در بُعد مناسکی، مرجعیت سنتیِ دینی جایگاه ویژه‏ای دارد، اما در بُعد پیامدی مرجعیت عقل و انتقاد عقلانی در برابر مرجعیت سنتی قرار می‏گیرد و دیدگاه ‏های متفاوتی را در کارکردهای فرهنگ دینی نشان می‏ دهد. تنوع تجربیات دینی به تنوع دیدگاه‏ها در نسبت دادن تجربه‏ها به مرجعیت سنتی نقش داشته و جایگاه مرجعیت سنتی در بُعد تجربی تضعیف شده است. در بُعد اخلاقی همانطور که هیک نیز اشاره می‏ کند با دو سنخ قضاوت اخلاقی و قضاوت عقلانی مواجه هستیم که تعاریف معرفت‏ شناختی از دین را با مرجعیت‏های چندگانه مشخص می‏کند. در نهایت، در بُعد اعتقادی، بدون خدشه وارد شدن به محورهای اساسی دین، مرجعیت چندوجهی بازنمایی شده است. درنهایت، چهار نوع مرجعیت در انواع دینداریِ مرجعیت‏ گرا شناسایی شد که عبارتند از مرید در دینداری عرفانی، ائمه و مرجع تقلید در دینداری سنتی، معیار عقلانیت در دینداری عقل‏گرا و تفسیر شخصی در دینداری خودمرجع.