چیدمان کاخ‌های ایرانی در شیوه معماری آذری: مطالعه تطبیقی اثاثیه و عناصر معماری داخلی و نگاره‌های سده‌های 7 ه. ق تا 11 ه. ق (13 م. تا 17 م.) *

Abstract

آثار اندکی از کاخ‌های سبک آذری (از دوران ایلخانی تا انتقال پایتخت به اصفهان در دوره صفویه 7 ه. ق تا 10 هـ ق /13 م. تا 17 م.) بجای ‌مانده است. عناصر معماری داخلی آن‌ها با گذشت زمان و به دلیل عوامل فرسایشی از بین رفته و الگوی چیدمان اسباب و اثاثیه در آن‌ها دچار دگرگونی شده است. ازاین‌رو بیشتر پژوهشگران تاریخ معماری ایران به بررسی معماری کاخ‌های ایران پس از این دوره پرداخته‌اند و توجه چندانی به بررسی معماری داخلی مربوط به بناهای سبک آذری نکرده‌اند. این در حالی است که هنر نگارگری ایرانی در دوره ایلخانی تا اوایل صفویه (هم‌زمان با سبک آذری در معماری) در اوج شکوفایی خود بوده و نگاره‌های زیادی از این دوران بجا مانده است. در بسیاری از این نگاره‎ها ریزه‌کاری‌های فضاهای داخلی کاخ‌‎ها بازنمایی شده‌اند. با توجه به این‌که کاخ‌ها و اثاثیه‌ی باقی‌مانده از این دوران انگشت ‌شمارند، به‌سختی می‌توان اعتبار بازنمایی‌های معماری کاخ‌‌ها در نگاره‌ها را سنجید. ازاین‌رو با مقایسه بناها و آثار معماری باز‌مانده از دوره‌های بعد (سبک اصفهانی) می‌توان همانندی‌های بسیاری میان عناصر فضایی بازنمایی شده در نگاره‌ها و بناهای معماری پس از سبک آذری یافت که این امر نشان‌دهنده پیوند میان حوزه‌های گوناگون هنری در مکاتب گوناگون است. این پژوهش با هدف شناخت ویژگی‌های معماری داخلی کاخ‌های ایران است. پرسش‌های اصلی این نوشتار چیستی ویژگی‌های اصلی چیدمان عناصر معماری داخلی کاخ‌های سبک آذری بر پایه نگاره‎های ایرانی همچون شواهد تاریخی است؟ این پژوهش با رویکرد کیفی و روش پژوهش تطبیقی و تاریخی به بررسی اسناد تاریخی و واکاوی اصول چیدمان اثاثیه در فضاهای داخلی می‌پردازد. تلاش دارد با بررسی شیوه چیدمان اثاثیه و عناصر معماری داخلی ایران در بازنمایی نگاره‌های باز‌مانده از دوران ایلخانی تا اوایل صفویه و هم سنجی آن‌ها با اسباب و اثاثیه و آثار اندک معماری بجای مانده از این دوره به ویژگی‌های چیدمان فضاهای داخلی کاخ‌های این دوره دست یابد. بررسی‌ها نشان داد سه دسته از عناصر معماری داخلی ثابت، نیمه ثابت و متحرک را می‌توان از هم بازشناخت. چیدمان و معماری داخلی کاخ‌ها پیوند تنگاتنگی بین سلسله‌مراتب اجتماعی و معماری داخلی و چیدمان اثاثیه را نشان می‌دهد. این سلسله‌مراتب از طریق محورهای عمودی (بالا و پایین) و افقی (مرکز و دو طرف)، مکان ویژه، کف و اثاثیه اختصاصی و یا جمعی ارزش پیدا می‌کند.