مطالعۀ تطبیقی چهره و پوشش نگاره‌های مانوی بر نقاشی صدر اسلام

Abstract

در نقاشی‌های مانوی حضور و نقش انسان بسیار پررنگ است. مانویان در طراحی چهره‌های انسانی روش و اصول خاصی داشتند؛ هنرمند مانوی با وام‌گیری از چهره‌های سرزمین‌ها و ملل مختلف و ادغام آن با تخیلات ذهن خود سعی‌کرده تا چهره‌های متفاوت و با شیوه‌های اجرایی متباین خلق کند. در نقاشی‌های صدر اسلام نیز مانند نقاشی مانوی انسان‌ها حضوری فعال دارند و نگارگران در ترسیم چهره‌های انسانی راه و روش مانویان را ادامه دادند، هرچند تغییراتی در چهره‌نگاری صدر اسلام رخ‌ داده، اما شکل کلی و مشخصه‌های اجزای صورت و در برخی موارد پوشش پیکره‌ها همانند سبک هنر مانوی است. مقالة‌ حاضر درصدد پاسخ به این پرسش‌ها است: چهره‌نگاری مانوی متأثر از چهره‌های کدام سرزمین‌ها و ملل است و چه ویژگی‌هایی دارد؟ دلیل ترسیم چهره‌های یکسان و شبیه به‌هم در نگاره‌های مانوی چه بوده است؟ چه ویژگی‌هایی از چهره‌ و پوشش نگاره‌های مانوی در نقاشی صدر اسلام دیده می‌شود؟ هدف از انجام این تحقیق مطالعة ویژگی‌های چهره و پوشش نگاره‌های مانوی و بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های آن با دورة عباسی (مکتب بغداد)، سامانی، غزنوی و سلجوقی است. این تحقیق با بهره‌گیری از مطالعة کتابخانه‌ای-اسنادی و به شیوة‌ توصیفی-تحلیلی و با رویکردی تطبیقی انجام شده است. این مقاله بدین جهت حائز اهمیت است که از جهت سبک‌شناسی هنر نگارگری مباحث و دعاوی جدیدی را در ریشه‌یابی هنر نگارگری و چهره‌پردازی هنر صدر اسلام (دورة عباسی (مکتب بغداد)، سامانی، غزنوی و سلجوقی) مطرح می‌کند و این پژوهش درصدد اثبات این فرضیه است که نقاشی صدر اسلام قویاً و به طور قابل ملاحظه‌ای از نقاشی سبک چهره‌نگاری مانویان تأثیر پذیرفته است. نتایج تحصیل‌شده حاکی از آن است که مشخصاتی چون ترسیم چهره‌های یکسان، زاویه‌سازی سه‌رخ و شکل بیضی صورت، عدم سایه‌گذاری و حجم‌پردازی، چشمان ریز و کشیده، ابروان خطی شکل و با خمیدگی کم، دهان کوچک و لب‌های غنچه، بینی به شکل‌خطی صاف و یا قوس‌دار و موهای آرایش‌یافته بر روی پیشانی از مشخصه‌های اصلی چهره‌نگاری مانوی بوده که در چهره‌نگاری دوره‌های صدر اسلام نیز به‌کار رفته است.