پژوهشی در جغرافیای سیاسی آل‌جلایر با تکیه بر ضرابخانه‌ها

Abstract

خاندان ایلکا نویان جلایری، یکی از ایلات بزرگ مغول بودند که در طی قرون 8 و 9 هجری قمری توانستند حکومت آل جلایر یا ایلکانی را تشکیل دهند و بر قسمت­هایی از ایران، آذربایجان و عراق تسلط یابند. آل­جلایر در مقایسه با نفوذ سیاسی گسترده­ایی که پس از مرگ ابوسعید ایلخانی به دست آورد کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. این پژوهش قصد دارد با تمرکز بر اطلاعات سکه­شناسی این دوره به خصوص ضرابخانه­ها و تطبیق این اطلاعات با متون تاریخی، محدوده جغرافیایی و حوزه نفوذ سیاسی آل­جلایر را بررسی کند. هسته­ی اولیه­ی این پژوهش را سکه­های جلایری نگهداری شده در مجموعه شیخ­صفی­الدّین اردبیلی و موزه باستان­شناسی استان اردبیل تشکیل می­دهد، همچنین به منظور تکمیل اطلاعات از سایر منابع سکه­شناسی معتبر نیز استفاده شد. نتایج نشان می­دهد که جلایریان ابتدا توانستند در تبریز اقدام به ضرب سکه کنند و سپس به عراق و سایر قسمت­های آذربایجان و شرق آناتولی گسترش یافتند. تسلط آل­جلایر بر این مناطق به دلیل کشمکش­های متعدد با آل­شجاع و آل­تیمور، متوالی نبود. آل­جلایر در بیشتر دوره­ی حکومت خود بر قسمت­هایی از عراق، آذربایجان، اران، خوزستان، شروان و گشتاسبی تسلط داشته­اند و در مناطقی مانند ملک روم و عراق عجم برای مدت کوتاهی نفوذ کرده­اند. از قدرتمندترین حاکمان این قوم، شیخ­اویس است، وی توانست علاوه بر عراق، بر شمال­غرب، غرب و جنوب­غرب ایران، بر آسیای صغیر و شیروان تسلط یابد. حتی در زمان محدودی، اقدام به ضرب سکه در مناطق مرکزی ایران و شهر شیراز کرد. پس از شیخ اویس، نفوذ و قدرت آل­جلایر روند نزولی داشت که در نهایت بازماندگان این حکومت به منطقه خوزستان محدود شدند.