علل انفعالِ قاجاران در روابط خارجی

Abstract

داوری در باره قاجاران، بسیار دشوار است؛ در عرصه مناسبات خارجی، همه از بی‌لیاقتی پادشاهان قاجار می‌گویند، از ترکمانچای یاد می‌کنند و از عهدنامه هرات سخن می‌گویند و از کوچک شدن سرزمین ایران. اما به اعتقاد نگارنده پنج خصلتِ بنیادین (موقعیّت راهرویی، دولت حائل، بازی بزرگ، مسأله هند و کشف نفت) آنها را در عرصه روابط خارجی به انفعال کشانده بود. پرسش و دغدغه اصلی این است که چگونه می‌توان رخدادهای تاریخی‌شدة روابطِ ‌خارجی ایرانِ قاجاری را به شکل قالب‌های تئوریک در آورد؟ به دیگر سخن، الگوی نظری روابط ‌خارجی ایران معاصر چیست و چگونه می‌توان با بهره‌گیری از داده‌های عینیِ تاریخی به نظریه‌پردازیِ ایرانیِ مناسباتِ فرامرزی دست یافت؟ دودمان قاجار (1304-1170ش./ 1925-1791م.) ترک‌نژادان مغول‌تباری بودند که در یکی از مهم‌ترین دوران‌های تاریخی، پادشاهی نوینی را پس از دوره‌ای هرج‌ومرج، در ایران‌زمین بنیان نهادند؛ روزگاری که نظامِ جهانی‌شونده استوار بر هژمونیِ غربیان، سرگرم تصرّف جغرافیایی بود و ایران نیز در حال فرورفتن در گردابِ برآمده از چیرگیِ فرنگیان بر سراسر جهان. دودمانِ قاجار، نه توانِ برهم‌زدنِ نظام بین‌المللی را داشت، نه می‌توانست از رقابت‌های بین‌المللی کناره‌گیری کند و نه اندیشه و توانِ همآوردی و همگرایی با نیرویِ توسعه‌گرای جهانی را داشت. قاجاران در عرصه مناسبات فرامرزی، محصورِ خصائل و ویژگی‌هایی بودند که کنشگری را از آنان سلب می‌کرد و به واکنشگری منفعلانه وادارشان می‌ساخت.