بررسی و شناسایی نماتدهای انگل گیاهان دارویی در استان اصفهان

Abstract

تحقیقات پیرامون نماتدهای انگل گیاهان دارویی بطور پراکنده در کشورهای مختلف دنیا صورت گرفته است. در مطالعه‌ای در زمینه نماتدهای انگل همراه با چند گیاه دارویی در کشور هند، شش جنس نماتد شامل <em>Meloidogyne</em><em>،</em><em>Pratylenchus</em><em>،</em><em>Helicotylenchus</em><em>، </em><em>Tylenchoryhnchus</em><em>، </em><em>Hoplolaimus</em><em>، </em><em>Rotylenchus</em> و همچنین گونه <em>Aphelenchus avenae</em>بعنوان نماتدهای شایع گیاهان دارویی چون مریم‌گلی (<em>Salvia officinalis</em>)، بادرنجبویه (<em>Melissa</em> <em>officinalis</em>) و نعنا (<em>Mentha spicata</em>) شناخته شدند و در نهایت دو گیاه مریم‌گلی و بادرنجبویه، حساسترین گیاهان به نماتد <em>Meloidogyne</em> <em>incognita</em> و گیاه نعنا حساس‌ترین گیاه به نماتدهای <em>Pratylenchus</em> تشخیص داده شدند (Khan & Sharma, 1996). در مطالعه‌ای که در منطقه اوتارپرادش هند، پیرامون نماتدهای انگل همراه با گیاهان دارویی صورت گرفته، گونه‌های <em>Hoplolaimus indicus</em><em>، </em><em>Helicothylenchus dihystera</em><em>، </em><em>Meloidogyne incognita</em><em>، </em><em>Rotylenchulus reniformis</em>و<em>M. javanica</em> غالب‌ترین نماتدهای انگل گیاهی روی این محصولات شناخته شده‌اند (Rathour <em>et al</em>., 2003). همچنین در برخی مطالعات اثر نماتدهای انگل مهم روی بعضی خصوصیات رشدی گیاهان دارویی نیز بررسی شده است؛ بررسی تأثیر سطوح مختلف جمعیت نماتد <em>thornei</em> <em>Pratylenchus</em> روی خصوصیات رشدی، میزان کلروفیل برگ، میزان فتوسنتز و اسانس نعنا گونه <em>Mentha spicata </em> نشان داد که با افزایش تراکم جمعیت اولیه این نماتد، کلیه پارامترهای مورد بررسی کاهش یافته و بیشترین کاهش مربوط به تراکم اولیه جمعیت نماتد یادشده بوده است (Haseeb & Shukla, 1994). ازجمله تحقیقات صورت گرفته پیرامون نماتدهای انگل گیاهان دارویی در ایران می‌توان به گزارش نماتد سیستی چغندرقند (<em>Heterodera schachtii</em>) روی ترب (<em>Raphanus sativus</em>) و سلمه تره (<em>Chenopodium album</em>) اشاره نمود (باروتی، 1366). همچنین نماتد مولد گره‌ریشه گونه <em>Meloidogyne javanica</em> از ختمی (<em>Althaea officinalis</em>)، پنیرک (<em>Malva neglecta</em>)، سلمه‌تره (<em>C. album</em>) و نعنا (<em>Mentha loglolia</em>) گزارش شده است (باروتی، 1366). در مطالعه‌ای دیگر، گونه <em>M. javanica</em> از ریشه گل همیشه‌بهار <em>Calendula officinalis</em> در استان قزوین گزارش گردید (رزاز هاشمی، 1384). در بررسی دیگری نماتدهای <em>Ampilmerlinius glabigerus</em>، <em>Helicotylenchus microcephalus</em>، <em>Meloidogyne javanica</em> و <em>Merlinius rugosus</em> از ریشه و خاک گیاه دارویی کرچک (<em>Ricinus</em> spp.) در استان قزوین استخراج و شناسایی گردید (رزاز هاشمی، 1385). تاکنون هیچ بررسی و مطالعه‌ای پیرامون نماتدهای انگل گیاهی روی گیاهان دارویی در استان اصفهان انجام نشده است، بنابراین، بدین منظور در قالب یک طرح تحقیقاتی چهار ساله (1380 – 1377) بررسی هایی پیرامون شناسایی و تعیین تراکم نماتدهای انگل گیاهان دارویی در خاک زیرکشت گیاهان دارویی انجام شد. در این آزمایش جهت انجام نمونه‌برداری با مراجعه به مراکز کاشت گیاهان دارویی در استان اصفهان شامل ایستگاه‌های دستگرد اصفهان، شهید فزوه نجف‌آباد، کاشان و جنت‌آباد مبارکه، از خاک اطراف ریشه گیاهان دارویی نمونه‌گیری و به آزمایشگاه منتقل گردید. در آزمایشگاه نمونه‌ها به روش الک و سانتریفوژ (Jenkins, 1964) شسته شده و نماتدهای موجود استخراج گردید. جهت کشتن، ثابت کردن و انتقال نماتدهای کرمی شکل به گلیسرین خالص از روش تکمیل شده De Grisse (De Grisse, 1969) استفاده شد. تشخیص جنسهای مختلف با استفاده از کلیدهای شناسایی معتبر صورت گرفت. سپس جمعیت جنس‌های مختلف به تفکیک، در سوسپانسیون بدست آمده با استفاده از اسلاید مخصوص شمارش و محاسبه گردید. بمنظور بررسی آلودگی ریشه گیاهان دارویی به نماتدهای انگلی داخلی ریشه، مقدار 5 گرم ریشه از گیاهان نمونه‌برداری و براساس روش Bridge و همکاران (Bridge<em> et al.</em>, 1982) با محلول اسیدفوشین لاکتوفنل رنگ‌آمیزی شد و پس از رنگبری آنها در گلیسرول، وضعیت این گروه از نماتدها زیر استریومیکروسکپ بررسی گردید. همچنین ده گره بطور تصادفی انتخاب شده و زیر استریومیکروسکپ ماده‌های کامل از آنها خارج گردید. جهت تهیه برش از شبکه کوتیکولی انتهای بدن ماده‌های استخراجی، ابتدا طبق روش Southey (Southey, 1970) برش‌های لازم ایجاد و از آنها اسلایدهای دائم تهیه گردید. جهت تعیین میزان آلودگی ریشه‌ها به نماتدهای مولد غده‌ ریشه، مقدار یک گرم از ریشه‌های هر نمونه وزن و به طول 1 تا 2 سانتیمتر خرد شده و سپس در وایتکس تجاری ده درصد به مدت چهار دقیقه به شدت تکان داده شد تا ماده ژلاتینی اطراف کیسه‌های تخم حل و آزاد شوند. سوسپانسیون بدست‌آمده به‌ترتیب از الک‌های 250 و 20 میکرون عبور داده شده و محتویات روی الک 20 میکرون کاملاً با آب شسته و جمعیت تخم و نوزاد موجود در آن با استفاده از اسلاید شمارش گردید. <br />براین اساس در خاک گیاهان دارویی ایستگاه دستگرد اصفهان جنس‌های <em>Helicotylenchus </em>، <em>Meloidogyne</em>، <em>Geocenamus</em>، <em>Longidorus</em>، <em>Ditylenchus</em>، <em>Tylenchus</em>، <em>Criconemella</em>، <em>Xiphinema</em>، <em>Psilenchus</em> و <em>Pratylenchus</em> شناسایی و جمعیت آنها معین شد (جدول 1). همچنین، جمعیت نماتدهای آزادزی و نماتدهای غیر انگل گیاهی نیز شمارش و محاسبه گردید (جدول 1). در خاک گیاهان دارویی ایستگاهتحقیقات بیابان‌زدایی کاشان، جنس‌های <em>Tylenchus</em>، <em>Xiphinema</em>، <em>Helieotylenshus</em>، <em>Meloidogyne</em>، و <em>Geocenamus</em> شناسایی و جمعیت آنها معین گردید (جدول 2). جمعیت نماتدهای آزادزی خاک این منطقه نیز شمارش و محاسبه گردید (جدول 2). در خاک گیاهان دارویی ایستگاه شهید فزوه نجف‌آباد، جنس‌های <em>Meloidogyne</em>، <em>Helicotylenshus</em>، <em>Geocenamus</em>، <em>Ditylenchus</em>، <em>Xiphinema</em>، <em>Tylenchus</em>، <em>Criconemella</em>، <em>Pratylenchus</em>، <em>Aphelenchus</em> و <em>Psilenchus</em> شناسایی و جمعیت آنها تعیین شد (جدول 3). همچنین، جمعیت نماتدهای آزادزی غیر انگل آن منطقه نیز محاسبه و معین گردید (جدول 3). در خاک اطراف ریشه گیاهان دارویی ایستگاه جنت‌آباد مبارکه، جنسهای <em>Criconemella</em>، <em>Longidorus</em>، <em>Xiphinema</em>، <em>Meloidogyne</em>، <em>Tylenchus</em>، <em>Helicotylenchus</em> و <em>Geocenamus</em> شناسایی و جمعیت آنها و نیز جمعیت نماتدهای آزادزی و غیر انگل گیاهی برآورد گردید (جدول 4). <br />طی این بررسی، گونه‌های نماتد <em>X. index</em>، <em>X. pachtiacum</em>، <em>X. vuittenezi</em>، <em>L. africanus</em>، <em>H. pseudorobustus</em>، <em>H. digonicus</em>، <em>H. vulgaris</em>، <em>M. javanica</em>، <em>M. incognita</em>، <em>G. brevidens</em>، <em>G. microdorus</em>، <em>G. rugosus</em>، <em>C. antipolitana</em>، <em>C. xenoplax</em>، <em>Psilenchus hilarulus</em>، <em>D. dipsac</em>، <em>D. destructor</em>، <em>D. acutus</em>، <em>P. neglectus</em>، <em>P. penetrans</em>، <em>P. thornei</em> و <em>P. minyus</em> در خاک گیاهان دارویی کشت شده در استان اصفهان شناسایی شدند. نتایج مربوطه در ایستگاه‌های مورد بررسی نشان می‌دهد که کماکان بیشتر جنس‌ها در خاک مزارع مورد بازدید وجود دارند که طبیعتاً از جمعیتهای متفاوتی برخوردار می‌باشند. نتایج این تحقیق یا تحقیقات انجام شده در سایر نقاط کشور و استان اصفهان از مزارع گوناگون و حتی باغها موافقت دارند (احمدی و نصر اصفهانی، 1381؛ اخیانی، 1357؛ باروتی، 1366؛ جمالی و همکاران، 1381). از نماتدهای انگل داخلی ریشه فقط نماتدهای مولد غده ریشه (<em>Meloidogyn</em><em>e</em>spp<em>.</em>) در ریشه تعدادی از گیاهان دارویی مشاهده گردید. بر این اساس، از 25 نوع گیاه دارویی مورد کاشت در ایستگاه دستگرد اصفهان، 21 نوع شامل همیشه بهار، گل‌گاوزبان ایرانی، گل‌گاوزبان خارجی، علف چای، افسنطین، شنگ، بابونه، آویشن، باباآدم، مریم گلی، سیب‌زمینی ترشی، شمعدانی معطر، رزماری، مارتیغال، بادرنجبویه، روناس، بومادران گل‌سفید، اسطوخودوس پنتا و کرفس به‌عنوان میزبان <em>M. javanica</em> شناخته شدند. نتایج حاصل از بررسی‌های ریشه گیاهان دارویی در ایستگاه‌های موجود استان، با گزارشهای موجود در خصوص اینکه گونه غالب این نماتدها، <em>M. javanica</em> است و بیشترین آلودگی را ایجاد می‌نماید، موافقت دارد. از 26 نوع گیاه دارویی کشت‌شده در ایستگاه شهید فزوه نجف‌آباد، 5 نوع گیاه شامل سداب، قیچ، بابا آدم، همیشه‌بهار و شاهدانه به‌عنوان میزبان برای گونه <em>M. javanica</em> شناسایی گردیدند. از 14 نوع گیاه دارویی کاشته شده در ایستگاه تحقیقات بیابان‌زدایی کاشان، 6 نوع گیاه شامل اسطوخودوس، بومادران گل‌زرد‌، درمنه کوهی، رنگین زرد و آگاو به‌عنوان میزبان برای <em>M</em>. <em>incognita</em> شناسایی شد. بیشتر گیاهان دارویی یادشده به‌عنوان میزبانهای جدید برای نماتدهای مولد غده ریشه شناخته و معرفی می‌گردند که لازم است در برنامه‌های ازدیاد گیاهان فوق به‌عنوان یک فاکتور اساسی در انتخاب زمین سالم و یا تهیه پاجوش و قلمه سالم عاری از نماتد مورد توجه قرار بگیرد. در ضمن، برخی گیاهان دارویی مورد آزمون عاری از این نماتدها بود که می‌توان از آنها جهت به‌زراعی و در تناوب با گیاهان میزبان استفاده نمود.