مکان یابی مناسب سدهای کوتاه خاکی با استفاده از معیارهای حذفی و تحلیل سلسله مراتبی(مطالعه موردی: حوزه آبخیز کال آجی, استان گلستان)

Abstract

امروزه در دنیا آب یکی از مهمترین ارکان توسعه پایدار به‌شمار می‌رود. توزیع بارش در بسیاری از مناطق کشور به‌گونه‌ای است که در فصولی از سال بارش بیش از حد مورد نیاز و در فصول باقیمانده سال بارش کمتر از حد نیاز است. که این مسئله باعث بروز مشکلاتی مانند کمبود آب در فصول کم آبی و بروز سیل‌های مخرب در فصول پر آب می‌شود. در این مناطق به‌منظور مدیریت منابع آب، از ذخیره آب در فصول پرآبی و استفاده از آن در فصول کم‌آبی بهره گرفته می‌شود. در بسیاری از مناطق جهان به خصوص نواحی خشک و نیمه‌خشک، برای مقابله با کم آبی و سیلاب‌های بزرگ، احداث سدهای کوتاه خاکی یکی از پیشنهادات مؤثر می‌باشد. در این زمینه سنجش از دور این توانایی را دارد که اطلاعات مفیدی را با قدرت تفکیک مکانی و زمانی بالایی بخصوص در نواحی که اطلاعات کافی دردسترس نباشد در اختیار ما قرار دهد. در این پژوهش مراحل و شاخص‌های مؤثر در تعیین مکان مناسب جهت احداث سدهای خاکی ارائه شده است. نتیجه بررسی منابع نشان دهنده اهمیت و اولویت امر مکان‌یابی قبل از احداث سازه‌های آبی می‌باشد و می‌توان اینگونه برداشت نمود که کارآیی مناسب سازه‌های آبی قبل از هر چیزی نیازمند مکان‌یابی صحیح و تعیین رودخانه‌های دارای پتانسیل و مقدار جریان کافی به‌منظور پر کردن مخزن و سپس انتخاب بهترین و مناسب‌ترین مکان برروی این رودخانه‌ها برای احداث سدهای خاکی می‌باشد. تاکنون برای مکان‌یابی و احداث این سدها مطالعات کامل و جامعی انجام نگرفته و روش خاصی تدوین نشده است و همانگونه که در منابع ذکر شده مشاهده می‌شود بیشتر مطالعات در راستای مکان‌یابی سدهای زیرزمینی بر روی قنوات و به‌منظور کنترل و افزایش آبدهی قنات‌ها انجام گرفته است. شاخص‌های انتخابی در دو دسته کیفی و کمی و بر پایه آنالیزهای منطقه‌ای تعریف شده‌ و برای محاسبه و تعیین آنها از داده‌های ماهواره‌ای، داده‌های هیدرولوژی و ژئومورفولوژی استفاده شده است. معیارهای کیفی به‌منظور شناسایی دره‌ها و بر پایه تفسیر‌ تصاویر ماهواره‌ای و نقشه‌های بزرگ مقیاس مورد استفاده قرار می‌گیرند. معیارهای کمی نیز شامل شاخص‌های هیدرولوژی، مورفولوژی و ضریب ترکیب می‌باشند. شاخص مورفولوژی(α) بعنوان نرخ سود به هزینه (B/C) قابل محاسبه بوده و شاخص هیدرولوژی(P) مبتنی بر آنالیز زیرحوضه‌ها و الگوهای باران‌سنجی منطقه می‌باشد. ضریب (β) نیز از حاصل‌ضرب شاخص‌های هیدرولوژی و مورفولوژی محاسبه می‌گردد. در روش بکار برده شده در حوضه کال‌آجی استان گلستان، از 56 مکان‌ انتخابی در مرحله اول 27 مکان توانستند از فیلتر معیارهای پیشنهادی عبور کنند. سپس مکان‌های باقیمانده براساس مقایسات جفتی و وزن‌دهی در نرم-افزارExpert Choice اولویت‌بندی شدند که در نهایت براساس وزن نهایی بدست آمده از نرم‌افزار و بازدیدهای منطقه‌ای مشخص گردید که نقاط 34، 24 و 42 دارای اولویت‌های برتر برای احداث سدهای کوتاه خاکی در منطقه مورد بررسی می‌باشند.