بازنمایی فرهنگ شفاهی تهران قدیم در «بوف کور» صادق هدایت

Abstract

بخشی از فضای مناقشه‎برانگیز و تأویل‎پذیر <strong><em>بوف کور</em></strong> را می‎توان در تصاویری بازجست که به فرهنگ شفاهی تهران سده‎ی سیزدهم اشاره دارد. به مردمانی قصه‎پرداز که اینک خود بخشی از قصه‎ها شده‎اند. حکایات بازمانده از این مردمان به اندازه‎ای به شخصیت‎ها و حوادث <strong><em>بوف کور</em></strong> نزدیک است که این گمان را ایجاد می‎کند: «شاید هدایت در نوشتن <strong><em>بوف کور</em></strong> از آن‎ها بهره جسته باشد.» این تصاویر را به طور خلاصه می<strong>‎</strong>توان در موضوعات زیر دسته<strong>‎</strong>بندی کرد: جغد ساعت،حکیم‎باشی یا قلمدان‎ساز انبار ارگ،بی‎بی‎خانم و حکیم‎باشی،سرنوشت یک بیمار در حال احتضار، سمساری حسین گدا و شرابخانه‎ی اعتضادالسلطنه، مهدیعلی‎خان مردی از بنارس<strong>، </strong>کلیسای طاطاووس، تصنیف رایج «حالا نخوریم کی خوریم؟»،وکلای بقال و چقال مجلس<strong>، </strong>جوانمرد قصاب، آبگوشت آدم، محاکمه<strong>‎</strong>ی محمدباقر گلپایگانی،آب‎بازی روز سیزده و عمارت سرخه‎حصار. بازخوانی این عناصر می<strong>‎</strong>تواند <strong><em>بوف کور</em></strong> را به یک اثر اتوبیوگرافیک تاریخی با محوریت تهران صفوی ـ قاجاری نزدیک کند. این پژوهش در نظر دارد با تکیه بر مطالعات تطبیقی به روش کتابخانه<strong>‎</strong>ای به این پرسش پاسخ گوید که سهم <strong><em>بوف کور</em></strong> از این تصاویر، حکایات و فرهنگ شفاهی تا چه اندازه است؟ و آیا ایماژهای دگرگونه‎ی <strong><em>بوف کور</em></strong> تباری داستانی دارند یا پاره نقوشی از گلیم تکه‎تکه‎شده‎ی تهران هستند که در این اثر فرصت تجلی یافته‎اند؟ نویسنده معتقد است که با انگاره<strong>‎</strong>های مردم<strong>‎</strong>شناسی که نزد هدایت به امانت سپرده شده، بعید نیست که ساختار <strong><em>بوف کور</em></strong> بر پایه<strong>‎</strong>ی بخشی از این انگاره<strong>‎</strong>ها پی<strong>‎</strong>ریزی شده باشد؛ تهرانی که هدایت در آن زیسته و بدون شک با فرهنگ شفاهی مردمان آن آشنایی داشته است.